…ان کا؛ موسیقی سنتی ژاپن

سید آیت حسینی- دانشجوی علوم زبان و اطلاعات دانشگاه توکیو‬:

تاريخچه ان‌کا

کلمه «ان‌کا» (Enka) در زبان ژاپنی در دو معنا استفاده شده است. معنای نخستين آن به دوران می‌جی (1868-1912) باز می‌گردد که در آن برای اولين بار احزاب سياسی در ژاپن تشکيل شدند در حالی‌که رهبران حزب اجازه برگزاری گردهمايی و سخنرانی نداشتند. در اين دوران اعلاميه‌های سياسی در قالب ترانه‌هايی نوشته شدند که خوانندگان آن‌ها را در جمع مردم می‌خواندند و نسخه‌هايی از آن‌ها را توزيع می‌کردند.

در حقيقت کلمه «ان‌کا» شکل خلاصه شده کلمه «ان‌زتسوکا» (enzetsuka) است که «ان‌زتسو» (enzetsu) به معنی سخنرانی و «کا» به معنی ترانه و شعر است. اما ان‌کا امروز ديگر کارکرد سياسی ندارد و در حقيقت صرفاً در معنی دوم خود يعنی يکی از سبک‌های موسيقی ژاپنی به کار می‌رود.

ان‌کای مدرن (به معنی دوم کلمه) پس از جنگ دوم جهانی و با تأثير پذيرفتن از موسيقی غربی به خصوص موسيقی کانتری آمريکا به وجود آمد اما به دليل آن‌که مانند انکاهای دوران می‌جی در ساختار شعری ترانه به واکا (waka)، قالب شعری کهن ژاپنی وفادار بود، با نام ان‌کا مشهور شد و با همين نام ماندگار گشت.

ويژگی موسيقايی ان‌کا

اصلی‌ترين ويژگی موسيقايی ان‌کا، گام پنتاتونيک آن است. در گام‌های پنتاتونيک در هر اکتاو، برخلاف موسيقی کلاسيک اروپا يا موسيقی سنتی ايران، به جای هفت نت فقط پنج نت وجود دارد. گام‌های پنتاتونيک در موسيقی‌های بسياری از اقوام دنيا از جمله موسيقی يونانی، سلتی، موسيقی کولی‌های اروپا و همچنين برخی سبک‌های جز و بلوز مدرن کاربرد دارد.

در حقيقت گام پنتاتونيک می‌تواند ترکيب‌های مختلفی داشته باشد که در ان‌کا در هر اکتاو، نت چهارم و نت هفتم بيرون کشيده شده و حذف شده است. به همين دليل در زبان ژاپنی به اين نوع خاص از موسيقی «يونانوکی اون‌کای» (yonanuki onkai) به معنی «گام فاقد چهار و هفت» می‌گويند.

اين گام خاص، ميراث موسيقی آئينی ژاپنی يعنی موسيقی سنتی شينتويی و بودايی است که به نوبه خود ريشه در موسيقی سنتی چين دارد. استفاده از همين گام پنتاتونيک «يونانوکی» در ان‌کا، عامل اصلی رنگ بوی کاملاً شرقی و ژاپنی آن است. ملودی‌هايی که در ان‌کا استفاده می‌شوند عمدتاً ملودی‌های ساده غربی هستند که شباهت بسياری با ملودی‌های آهنگ‌های کانتری آمريکا و موسيقی «فادو» در پرتغال دارند.

اصلی‌ترين سازهايی که در انکا شنيده می‌شوند، گيتار و سازهای ارکستری غربی است اما هميشه در کنار اين سازها، از سازهای سنتی ژاپنی نظير سازهای زهی شامی‌سن (shamisen) و کوتو (koto) و همچنين طبل تايکو (taiko) نيز استفاده می‌شود که به ايجاد فضای ژاپنی در ان‌کا بسيار کمک می‌کنند. به طور خلاصه می‌توان گفت که انکا تلفيق شگفت‌انگيز موسيقی شرقی و موسيقی غربی است که نظير آن را در کمتر جای دنيا می‌توان مشاهده نمود.

ان‌کا ديروز و امروز

ان‌کا پس از جنگ دوم با الهام گرفتن از موسيقی غربی به عنوان سبک جديد موسيقی در ژاپن مطرح شد و مورد توجه قرار گرفت. سبکی که زندگی روزمره مردم وقت ژاپن را با زبانی نو حکايت می‌کرد. اما با افتادن ژاپن در سراشيبی مدرن شدن در دو دهه بعدی و با ورود نامحدود مظاهر فرهنگ و تمدن غربی به ژاپن، ان‌کا به سرعت ويژگی آوانگارد بودن خود را از دست داد به سبکی محافظه‌کار بدل شد که نماينده موسيقی سنتی ژاپن بود.

ان‌کا در حقيقت در اواخر دهه 1970 و دهه 1980 به نقطه مقابل موسيقی پاپ ژاپنی تبديل شد که به شدت تحت تأثير جريان‌های موسيقی پاپ آمريکا و اروپا بود. در اين سال‌ها ژاپن رتبه دوم بازار مصرف موسيقی جهان را به دست آورد و ان‌کا می‌کوشيد در اين بازار، به عنوان تنها ژانر زنده موسيقی سنتی، سهمی به خود اختصاص دهد.

علاقه‌مندان انکا در دهه‌های پايانی سده بيستم، با شنيدن ان‌کا از زمانه خود جدا می‌شدند و به دورانی پرتاب می‌شدند که زندگی بسيار ساده‌تر بود و از سبک زندگی و طرز فکر غربی در ژاپن هنوز چندان خبری نبود. به همين دليل کمتر پديده ديگری نظير ان‌کا حس نوستالژيک ژاپنی‌های امروز را تحريک می‌کند. امروزه ان‌کا را علاوه بر راديو و تلويزيون می‌توان در رستوران‌ها، بار‌ها، کافه‌ها و سالن‌‌های کارائوکه (karaoke) بسياری شنيد.

ان‌کا کاملاً در فضای ژاپنی اجرا می‌شود و خوانندگان زن تقريباً همگی لباس سنتی ژاپنی «کيمونو» به تن دارند در حالی‌که خوانندگان مرد لباس رسمی غربی و گاهی لباس سنتی ژاپنی می‌پوشند و ان‌کا را به صورت ايستاده اجرا می‌کنند. اغلب گفته می‌شود که جوانان ژاپنی علاقه‌ای به ان‌کا ندارند و طرفداران آن را عمدتاً افراد پا به سن گذاشته‌ای تشکيل می‌دهند که دوران قبل از شکوفايی اقتصادی را تجربه کرده‌اند اما به نظر می‌رسد بيشتر ژاپنی‌ها با رسيدن به سن چهل يا پنجاه سالگی به طرفداران ان‌کا تبديل می‌شوند. گويی علاقه به انکا به صورت بالقوه در خون همه ژاپنی‌ها وجود دارد.

مضامين ترانه‌های ان‌کا

يکی از کلمات کليدی ترانه‌های ان‌کا، مفهموم نوستالژيک «فوروساتو» (furusato) به معنی زادگاه و محل تولد است. بسياری از افراد نسل‌های پا به سن گذاشته ژاپنی، روزگاری را به خاطر دارند که در مناطق دوردست ژاپن در شهرها يا روستاهای کوچک کودکی‌شان را می‌گذراندند اما بعدها جبر زمانه آن‌ها را وادار به سکونت در شهرهای مدرن بزرگ و شلوغ کرد. آنان کمبود پول و غذا را در ژاپن شکست‌خورده در جنگ تجربه کرده‌اند و روابط ساده انسانی پيش از مدرن شدن و شهرنشينی گسترده را لمس کرده اند.

برای اين نسل‌ها اشاره به کلمه «فوروساتو» کافی است که تمام آن خاطرات و تجربه‌ها به ناگاه زنده شوند. از مفاهيم ديگری که مضامين اصلی ترانه‌های ان‌کا را تشکيل می‌دهند و مانند کليدواژه در بسياری از ان‌کاها شنيده می‌شوند می‌توان به سفر، دريا، ساکه، اشک، زن، باران، مادر، خانواده، سرزمين شمالی، برف، جدايی، وداع، حسرت، تنهايی و مانند آن اشاره کرد.

البته مضامين ترانه‌هايی که برای خوانندگان زن نوشته می‌شوند با مضامين ترانه‌هايی که خوانندگان آن‌ها مرد هستند بسيار متفاوت است و کاملاً می‌توان ان‌کاها را به دو دسته مردانه و زنانه تفکيک کرد. ترانه‌های ان‌کاهای زنانه اغلب موضوعاتی نظير عشق‌های ناکام، باده نوشی، تنهايی، حسرت و انتظار دارند در حالی‌که در ان‌کاهای مردانه مضون‌هايی مانند سربلند زندگی کردن در شرايط مصيبت‌بار، غرور و افتخار و سرسختی و استواری بسيار ديده می‌شود. البته در ژاپن ، بسيار رايج و طبيعی است که ان‌کاهای زنانه را خوانندگان مرد بخوانند و ان‌کاهای مردانه‌ را خوانندگان زن.