…ان کا؛ موسیقی سنتی ژاپن

سید آیت حسینی- دانشجوی علوم زبان و اطلاعات دانشگاه توکیو‬:

تاریخچه ان‌کا

کلمه «ان‌کا» (Enka) در زبان ژاپنی در دو معنا استفاده شده است. معنای نخستین آن به دوران می‌جی (1868-1912) باز می‌گردد که در آن برای اولین بار احزاب سیاسی در ژاپن تشکیل شدند در حالی‌که رهبران حزب اجازه برگزاری گردهمایی و سخنرانی نداشتند. در این دوران اعلامیه‌های سیاسی در قالب ترانه‌هایی نوشته شدند که خوانندگان آن‌ها را در جمع مردم می‌خواندند و نسخه‌هایی از آن‌ها را توزیع می‌کردند.

در حقیقت کلمه «ان‌کا» شکل خلاصه شده کلمه «ان‌زتسوکا» (enzetsuka) است که «ان‌زتسو» (enzetsu) به معنی سخنرانی و «کا» به معنی ترانه و شعر است. اما ان‌کا امروز دیگر کارکرد سیاسی ندارد و در حقیقت صرفاً در معنی دوم خود یعنی یکی از سبک‌های موسیقی ژاپنی به کار می‌رود.

ان‌کای مدرن (به معنی دوم کلمه) پس از جنگ دوم جهانی و با تأثیر پذیرفتن از موسیقی غربی به خصوص موسیقی کانتری آمریکا به وجود آمد اما به دلیل آن‌که مانند انکاهای دوران می‌جی در ساختار شعری ترانه به واکا (waka)، قالب شعری کهن ژاپنی وفادار بود، با نام ان‌کا مشهور شد و با همین نام ماندگار گشت.

ویژگی موسیقایی ان‌کا

اصلی‌ترین ویژگی موسیقایی ان‌کا، گام پنتاتونیک آن است. در گام‌های پنتاتونیک در هر اکتاو، برخلاف موسیقی کلاسیک اروپا یا موسیقی سنتی ایران، به جای هفت نت فقط پنج نت وجود دارد. گام‌های پنتاتونیک در موسیقی‌های بسیاری از اقوام دنیا از جمله موسیقی یونانی، سلتی، موسیقی کولی‌های اروپا و همچنین برخی سبک‌های جز و بلوز مدرن کاربرد دارد.

در حقیقت گام پنتاتونیک می‌تواند ترکیب‌های مختلفی داشته باشد که در ان‌کا در هر اکتاو، نت چهارم و نت هفتم بیرون کشیده شده و حذف شده است. به همین دلیل در زبان ژاپنی به این نوع خاص از موسیقی «یونانوکی اون‌کای» (yonanuki onkai) به معنی «گام فاقد چهار و هفت» می‌گویند.

این گام خاص، میراث موسیقی آئینی ژاپنی یعنی موسیقی سنتی شینتویی و بودایی است که به نوبه خود ریشه در موسیقی سنتی چین دارد. استفاده از همین گام پنتاتونیک «یونانوکی» در ان‌کا، عامل اصلی رنگ بوی کاملاً شرقی و ژاپنی آن است. ملودی‌هایی که در ان‌کا استفاده می‌شوند عمدتاً ملودی‌های ساده غربی هستند که شباهت بسیاری با ملودی‌های آهنگ‌های کانتری آمریکا و موسیقی «فادو» در پرتغال دارند.

اصلی‌ترین سازهایی که در انکا شنیده می‌شوند، گیتار و سازهای ارکستری غربی است اما همیشه در کنار این سازها، از سازهای سنتی ژاپنی نظیر سازهای زهی شامی‌سن (shamisen) و کوتو (koto) و همچنین طبل تایکو (taiko) نیز استفاده می‌شود که به ایجاد فضای ژاپنی در ان‌کا بسیار کمک می‌کنند. به طور خلاصه می‌توان گفت که انکا تلفیق شگفت‌انگیز موسیقی شرقی و موسیقی غربی است که نظیر آن را در کمتر جای دنیا می‌توان مشاهده نمود.

ان‌کا دیروز و امروز

ان‌کا پس از جنگ دوم با الهام گرفتن از موسیقی غربی به عنوان سبک جدید موسیقی در ژاپن مطرح شد و مورد توجه قرار گرفت. سبکی که زندگی روزمره مردم وقت ژاپن را با زبانی نو حکایت می‌کرد. اما با افتادن ژاپن در سراشیبی مدرن شدن در دو دهه بعدی و با ورود نامحدود مظاهر فرهنگ و تمدن غربی به ژاپن، ان‌کا به سرعت ویژگی آوانگارد بودن خود را از دست داد به سبکی محافظه‌کار بدل شد که نماینده موسیقی سنتی ژاپن بود.

ان‌کا در حقیقت در اواخر دهه 1970 و دهه 1980 به نقطه مقابل موسیقی پاپ ژاپنی تبدیل شد که به شدت تحت تأثیر جریان‌های موسیقی پاپ آمریکا و اروپا بود. در این سال‌ها ژاپن رتبه دوم بازار مصرف موسیقی جهان را به دست آورد و ان‌کا می‌کوشید در این بازار، به عنوان تنها ژانر زنده موسیقی سنتی، سهمی به خود اختصاص دهد.

علاقه‌مندان انکا در دهه‌های پایانی سده بیستم، با شنیدن ان‌کا از زمانه خود جدا می‌شدند و به دورانی پرتاب می‌شدند که زندگی بسیار ساده‌تر بود و از سبک زندگی و طرز فکر غربی در ژاپن هنوز چندان خبری نبود. به همین دلیل کمتر پدیده دیگری نظیر ان‌کا حس نوستالژیک ژاپنی‌های امروز را تحریک می‌کند. امروزه ان‌کا را علاوه بر رادیو و تلویزیون می‌توان در رستوران‌ها، بار‌ها، کافه‌ها و سالن‌‌های کارائوکه (karaoke) بسیاری شنید.

ان‌کا کاملاً در فضای ژاپنی اجرا می‌شود و خوانندگان زن تقریباً همگی لباس سنتی ژاپنی «کیمونو» به تن دارند در حالی‌که خوانندگان مرد لباس رسمی غربی و گاهی لباس سنتی ژاپنی می‌پوشند و ان‌کا را به صورت ایستاده اجرا می‌کنند. اغلب گفته می‌شود که جوانان ژاپنی علاقه‌ای به ان‌کا ندارند و طرفداران آن را عمدتاً افراد پا به سن گذاشته‌ای تشکیل می‌دهند که دوران قبل از شکوفایی اقتصادی را تجربه کرده‌اند اما به نظر می‌رسد بیشتر ژاپنی‌ها با رسیدن به سن چهل یا پنجاه سالگی به طرفداران ان‌کا تبدیل می‌شوند. گویی علاقه به انکا به صورت بالقوه در خون همه ژاپنی‌ها وجود دارد.

مضامین ترانه‌های ان‌کا

یکی از کلمات کلیدی ترانه‌های ان‌کا، مفهموم نوستالژیک «فوروساتو» (furusato) به معنی زادگاه و محل تولد است. بسیاری از افراد نسل‌های پا به سن گذاشته ژاپنی، روزگاری را به خاطر دارند که در مناطق دوردست ژاپن در شهرها یا روستاهای کوچک کودکی‌شان را می‌گذراندند اما بعدها جبر زمانه آن‌ها را وادار به سکونت در شهرهای مدرن بزرگ و شلوغ کرد. آنان کمبود پول و غذا را در ژاپن شکست‌خورده در جنگ تجربه کرده‌اند و روابط ساده انسانی پیش از مدرن شدن و شهرنشینی گسترده را لمس کرده اند.

برای این نسل‌ها اشاره به کلمه «فوروساتو» کافی است که تمام آن خاطرات و تجربه‌ها به ناگاه زنده شوند. از مفاهیم دیگری که مضامین اصلی ترانه‌های ان‌کا را تشکیل می‌دهند و مانند کلیدواژه در بسیاری از ان‌کاها شنیده می‌شوند می‌توان به سفر، دریا، ساکه، اشک، زن، باران، مادر، خانواده، سرزمین شمالی، برف، جدایی، وداع، حسرت، تنهایی و مانند آن اشاره کرد.

البته مضامین ترانه‌هایی که برای خوانندگان زن نوشته می‌شوند با مضامین ترانه‌هایی که خوانندگان آن‌ها مرد هستند بسیار متفاوت است و کاملاً می‌توان ان‌کاها را به دو دسته مردانه و زنانه تفکیک کرد. ترانه‌های ان‌کاهای زنانه اغلب موضوعاتی نظیر عشق‌های ناکام، باده نوشی، تنهایی، حسرت و انتظار دارند در حالی‌که در ان‌کاهای مردانه مضون‌هایی مانند سربلند زندگی کردن در شرایط مصیبت‌بار، غرور و افتخار و سرسختی و استواری بسیار دیده می‌شود. البته در ژاپن ، بسیار رایج و طبیعی است که ان‌کاهای زنانه را خوانندگان مرد بخوانند و ان‌کاهای مردانه‌ را خوانندگان زن.