جستاری به آموزش و پرورش ایران و ژاپن

 دکتر ابوالفضل بختیاری و  زهره عالمین |

مقدمه :

پیشرفت های نظام آموزشی ژاپن در چند سال اخیر موجب حیرت و حسرت جهانیان و مورد توجه کارشناسان و کارگزاران آموزشی کشورها  قرار گرفته است ؛ سوال این است  موفقیت نظام آموزش و پرورش  به ویژه آموزش ابتدایی و پیش دبستانی ژاپن چگونه است ؟

و آیا می شود از تجارب آن ها درس گرفت  . در هر کشوری نظام آموزش و پرورش یکی از نظام های مهم اجتماعی است  . رسالت این نظام علاوه بر انتقال میراث فرهنگی و تجارب بشری به نسل جدید ، ایجاد تغییرات مطلوب در  شناخت ها ، نگرش ها و در نهایت رفتار کودکان ،نوجوانان و جوانان است .برای نیل به این اهداف در هر کشوری  سرمایه های  فراوانی  برای آموزش و پرورش  کودکان ، نوجوانان  و جوانان  هزینه  می شود . شیوه ی  کارکردن  و موثر بودن  در  مراکز آموزش ، مستلزم شناخت هدف ها،اصول آموزش و پرورش ،ویژگی های دانش آموزان ، معلمان ،برنامه های درسی ، روش های  آموزش و  پرورش   و سیاست های حاکم بر هر یک از دوره های تحصیلی است که در هر کشور متفاوت می باشد . مطالعات آموزشی در ژاپن نشان می دهد که ژاپن از چه راهی برای رسیدن به شرایط  فعلی  گذر  کرده  است و  برای  رسیدن  به جایی  که آنها  هستند از  چه مسیر هایی باید عبور کرد و مشکلات آن مسیر ها چیست و نقاط قوت و ضعفش کدام است ، به همین دلیل اصلاح طلبان  و مدیران  اجرایی از  نقاط مختلف دنیا مشتاقانه به ژاپن می روند هم چنین معلمان و مدیران مدارس نیز به  اردو های آموزشی ژاپن می روند  تا  با  برنامه های آموزشی آنها  در جهت بهبود کیفی کشور خود آشنا شوند (آقازاده ،1387، 29 )

اصول حاکم بر نظام آموزش و پرورش ژاپن

در  اصول  آموزش  و  پرورش  ژاپن  همه  افراد کشور حق دارند متناسب  با تواناییهای  خود از آموزش و پرورش  برخوردار شوند و همه ی والدین مکلفند کودکان خود را به مدرسه بفرستند . هدف اصلی آموزش  توسعه همه  جانبه شخصیت و پرورش ذهنی و جسمی کودکان است تا  بتوانند افرادی سالم  که به حقیقت و عدالت عشق می ورزند و به حقوق افراد احترام می گذارند و برای کار ارزش  قائلند و احساسی  عمیق  نسبت  به  مسئولیتهای  خود دارند  و به عنوان سازندگان  جامعه  و کشوری  صلح طلب  با روحیه ای سرشار از استقلال و آزادی پرورش  یافته اند ، داشته باشند .

ژاپن پس از جنگ  جهانی دوم  سعی  کرده  در آموزش و  پرورش خود حقیقت طلبی و  صلح جویی در میان  شاگردان  را تقویت کند و برای رسیدن  به اهداف آموزشی ،نه سال آموزش پایه رایگان ،آموزش مختلط و امثال آنها را فراهم می کند .در اصول حاکم بر آموزش و پرورش ایران نیز محور قرار دادن قرآن و سنت   معصومین ، تقدم  تزکیه  بر تعلیم ، همگانی   و اجباری بودن دوره ی ابتدایی ، توزیع  عادلانه امکانات ، توجه  به  مراحل رشد  و بلوغ ، ارزش  کار و فعالیتهای  یدی ،  هماهنگی  بین  سطوح  و انواع  آموزش ها ، پرورش  توان تفکر  و ابتکار و هدایت  تحصیلی  وجود دارد که تا حدی  شباهتهایی  به  اصول آموزش و پرورش ژاپن نیز در آن دیده می شود .

در  ژاپن  والدین  وظیفه  دارند  کودکان  خود  را  از  سن  شش سالگی  به مدرسه بفرستند. مدت آموزش در مدارس ابتدایی شش سال است و در این دوره کودکان به فراگیری زبان ژاپنی ،علوم اجتماعی ،حساب ،علوم ،موسیقی ،هنر ، صنایع دستی ،خانه داری ، ورزش و اخلاق می پردازند و  در طول تحصیل فقط یک معلم تمام موضوعات مختلف را تدریس می کند .کشور ژاپن دوره ی راهنمایی ندارد و بنابر این  بعد از دوره ی ابتدایی  وارد دبیرستان می شوند که خود به دو قسمت  مقدماتی  و سیکل  دوم  تقسیم می شود . (آقا زاده ،1387، 34)

اهداف آموزش و پرورش ابتدایی ژاپن

در نظام آموزش ژاپن دوره پیش دبستانی و ابتدایی از مهم ترین دوره های نظام آموزشی و این دوره نزد ملت و دولت زاپن مهم است ، چنانکه اری ، نوری ، مری از بنیانگزاران مدرنیززاسیون ژاپنی می گوید : ” کشور ژاپن باید از مقام سوم به مقام دوم جهان برسد و از آنجا به مقام اول ؛ و نهایت هدف ما باید رهبری جهان باشد . لذا بهترین راه برای رسیدن به این هدف والا ، صرف انرژی ملی برای ایجاد بنیادی مستحکم در آموزش دوره ی ابتدایی در مدارس ژاپن است .”

اهداف آموزش و پرورش پایه ابتدایی ژاپن بر این اساس می باشد :

الف) اهداف اجتماعی –  عاطفی : که شامل دوستی ، همکاری ، درک متقابل ، خوش قول بودن ، خوب  گوش  دادن ، مسئول  خود بودن ، آزاد  بودن  و  خیر اندیشی و سلام کردن در بین دانش آموان می شود .

ب)اهداف سلامت و بهداشتی : رفع پوسیدگی دندانها ،شستن دستها و رعایت امور بهداشتی .

ج)اهداف جسمانی و ورزش : پر انرژی  بودن ، با همه ی قدرت  بازی  کردن ، استفاده از میله های افقی برای حفظ تعادل در ارتفاع .

د)تمیز بودن و وقت شناسی : ( تمیز کردن اطراف ،داشتن جدول زمانی ،از تخته سیاه به طور مرتب و تمیز استفاده کردن ،مرتب نگهداشتن محتویات میز .)

ه)پا فشاری و سماجت :پافشاری و پی گیری کارها تا آخر .

و)فعالیتهای علمی –تحصیلی :پیشگامی در آموختن ،خوب یادگرفتن و با دقت اندیشیدن و سخت کوشی در یادگیری زبان ژاپنی .(لوئیس، 1385 ،9 )   آموزشهای اخلاقی در ژاپن آموزش

وزارت آموزش ژاپن ،خط مشی خود را برای آموزشهای اخلاقی اینگونه معرفی می کند .

الف )مواردی که به خود شخص مربوط می شود :

1-داشتن یک زندگی منظم و مرتب ،با توجه به بهداشت و سلامت فردی و مراقبت از وسایل شخصی .

2-درس خواندن و تلاش کردن را که جزء مسئولیت های فردی است بطو ر کامل انجام دهند .

3-پیشقدمی در انجام کارهایی ،که بنظر خوب می اید .

4-داشتن یک زندگی توام با آرامش و صداقت و پرهیز از عدم صداقت .

ب)مواردی که به روابط فرد با دیگران مربوط می شود :

1-خوش اخلاق بودن با دیگران از طریق احوالپرسی صمیمانه و انجام اعمال پسندیده .

2-با محبت و دلسوزی با بچه های کوچکتر و نیز اشخاص بزرگتر رفتار کردن .

3-مهربان بودن با دوستان و کمک کردن به آنها .

ج)مقوله هایی که که به ارتباط با طبیعت و مظاهر آن ،مربوط می شود :

1-احساس نزدیکی با طبیعت اطراف و خیرخواهی در برخورد با گیاهان و حیوانات .

2-داشتن دلی که برای زندگی ارزش قائل است .

3-تماس با اشیای زیبا و احساس زیبا بینی .

د)مباحثی که به روابط با گروهها و جامعه ،بستگی دارد :

1-از وسایلی که دیگران به کار می برند ،با دقت استفاده کردن و خوش قول بودن و اصول را رعایت کردن .

2-احساس عشق و احترام نسبت به والدین ،پدر بزرگ و مادربزرگ و فعالانه در امور منزل به آنها کمک کردن .

3-نسبت به آموزگاران عشق و احترام داشتن .(لوئیس ، (1385 ، 63 )

همه ی مدارس در ژاپن به منظور  گسترش این  برنامه ها  کار  می کنند که چگونه می توان اهداف را به عنوان بخشی از موضوعات علمی و تحصیلی ، از طریق  کلاس ، رخدادهای  خاص در  مدرسه و  یا  پاره ای  فعالیتهای  روزمره پیگیری کرد .می توان گفت در  ایران  نیز روز به روز بر  اهمیت  اهداف  مذکور افزوده می شود .

اهمیت مهارت در ژاپن

مهارت آموزی در نظام آموزشی ژاپن مورد توجه و تاکید است و دانش آموزان از دوران کودکی علاوه بر ذهن ،دستهایشان با مهارتهای عملی و تئوری آشنا می شود .از جمله مهارتهایی که از طرف والدین و معلمان ارزش زیادی دارند می توان به موارد زیر اشاره کرد :

1-یادگیری ،جمع آوری و استفاده از مقادیر زیاد اطلاعات (کودکان ژاپنی در سال های آخر ابتدایی مشغول انباشتن ذهنشان هستند .)

2-یادگیری کار کردن با پشتکار و بصورت سازمان یافته  (یعنی با دقت به یک روش ارزشمند پایمند بمانی .)

3-یادگیری کار کردن با خلوص (بیانگر یک تعهد اخلاقی نسبت به کار است .)

4-یادگیری برای دریافت سریع (یعنی توانایی بالقوه برای اهداف چند گانه و رسیدن به شکلی از شایستگی .)

5-یادگیری برای رشد ادراک که شامل بصیرت یا حس ششم ،پیش آگهی  ، مهارت ذاتی  برای  انجام  کارها ، الهام  و  تشخیص  سریع   ملزومات  یک کار . (وایت ،1388 ، 73 )با نگاهی بر آموزش و پرورش ایران می توان ادعا کرد که در ایران هم به مهارتها بیشتر از گذشته اهمیت داده می شود .

توانایی فردی و هماهنگی گروهی

در ژاپن شرایط اجتماعی با دقت  سازماندهی می شود تا تفاوتهای آشکار بین دانش آموزان هم سن یا  توانایی  بیشتری که جوانان  نسبت به افراد  بزرگتر دارند به  حداقل برسد  . در مدارس  ابتدایی  ژاپن ، سعی بر  این  می شود  که دانش آموزان علاوه بر فرد محوری بتوانند به صورت گروهی به موفقیت برسند ولی در مدارس ایران هنوز بچه ها بر رقابت های فردی اصرار می ورزند .

معلمان در ژاپن به دوستان شخصی بچه ها اشاره نمی کنند ،آنها به همه ی اعضای کلاس ،اشاره دارند .آن ها از کلمه ی “دوستان ” به  جای “همکلاسی “

استفاده می کنند .بخشی از موجودیت یک روح جمعی ،با مشارکت در مراسم گوناگون ، معنا  پیدا  می کند  . به همین جهت  ، کلااس ها  دارای  مراسم  و برنامه های متنوع و همه گیر نظیر آواز خواندن ،احوال پرسی و معارفه ای که هر روز صبح انجام می دهند است .شاد بودن و نیز شرکت همه ی اعضای جامعه ،مدرسه و هم چنین تایید و تحسین رشد و پیشرفتهای همه گروه ، از جمله چیزهایی است که برنامه های مدرسه ،بر آنها تاکید دارند و بچه ها غالبا در گروه های کوچک یا به صورت یک کلاس ،در تهیه یک پروژه هنری ، شرکت می کنند ،حتی فعالیتهایی که بچه ها به صورت شخصی ،دنبال می کنند نظیر نقاشی و عکاسی ، باید برای تاکید بر  ارتباطات بچه ها با یکدیگر به کار رود .

تحرک و جوش و خروش در بین دانش آموزان

توجه فراوان آموزگاران ژاپنی به انرژی  جسمانی بچه ها یا  نشاط و سر زندگی آنها مورد تایید است .آموزگاران ژاپنی عقیده دارند که شور و نشاط و حضور با هیجان  بچه ها ، ارتباط آنها را با  گروه  تبیین  می کند . آموزگاران  به  شدت نگران آن  دسته  از  بچه هایی  هستند  که با همه  وجود  خود ، در  فعالیتهای گروهی ،شرکت نمی کنند .از نظر ایشان ،تحرک بچه ها و جوش و خروش های مهار نشده آنها ،ابزاری است برای خود فرمانی و نظم پذیری ایشان .به همین سبب ، هر  چه بچه ها بیشتر آزاد باشند ، به  میزان  بیشتری هم باید  بر  خود ، نظارت  کنند که این  امر ،هما ن بازگشت  به نظم  و ترتیب است  شاید در مقایسه  با  مدارس  ایران  بتوان  گفت  در مدارس ما  دانش آموزان  کنترل می شوند و نمی توانند آزادانه تحرک داشته باشند و پایبند به قید و بند هایی هستند که از طرف معلمان و مربیان اعمال می شود .

آموزش زبان ژاپنی

زبان  ژاپنی ، به  سبب اهمیتش بیشترین  زمان را در  جدول ساعات یک سال تحصیلی داراست . انبوه  حروفی که  باید آموخته شود  نیاز به حفظ  کردن زیاد دارد و زمان تمرین دیگری در بزنامه درسی  داده  نمی شود . تا پایان دبستان  تقریبا  هزار   حرف  باید  آموخته   شود (هم خواندن و هم نوشتن آنها )و تا پایان راهنمایی نهصد  حرف  دیگر  یا  حداقلی که  وزارت  آموزش  و  پرورش  برای  با سوادی  تعیین  کرده  است ، باید  آموخته  شود  این  در  حالی  است که در  مقایسه با  ایران  به  دلیل کمی تعداد  حروف  الفبا (32  حرف ) در  همان  سال  اول  ابتدایی  کل  حروف  الفبا آموزش داده می شود .

خلاقیت در بین دانش آموزان ژاپنی

مدرسه جایی است  که  نوع  جدیدی  از  خلاقیت  می تواند  در  آن  جا پرورش یابد . مدارس  ژاپنی  مشابه  اغلب  مدارس  ما ، برنامه یکنواختی دارند .اما چون به اشتیاق و التزام عملی اهمیت داده می شود حتی آن چه آمریکایی ها خلاقیت می نامند از کلاسهای معینی حا صل  می شود . نتایج  یکنواخت  سازی  ژاپنی ها  به  نحو شگفت انگیزی  به  حل مساله به شکل  بسیار  تحلیلی  و ابتکاری و نیز بیان دیدگاههای  متفاوت  می انجامد . به خصوص در آموزش  هنر ها ، مدارس ژاپنی از خلاقیت  استفاده می کنند زیرا  هنر اصل و اساس است و یک موضوع حاشیه ای نیست . بنابر این همه ژاپنی ها به عنوان بخشی از برنامه درسی اجباری در مدرسه موسیقی  می خوانند و نواختن  دو  ساز  را یاد  می گیرند  علاوه  بر این هر کودکی در بازی های نمایشی شرکت می کند و درباره  نقاشی و طراحی  می آموزد .    این  باور  وجود  دارد  که  پیش از  آن  که  کودک در بازی ها  بتواند واقعا خلاق شود ،یا حتی اظهار  وجود  کند ، باید درباره ی امکانات و محدودیت های محیط یاد بگیرد .با وجود چنین آموزش هایی در دوره ابتدایی ژاپن  ، این کشور  علاوه بر پیشرفتی که داشته آینده بهتری نیز  پیدا می کند . (وایت ،1388 ، 122 )

انگیزه و مدیریت در کلاس ژاپن

معلم  ژاپنی  برای  حمایت از کودکی که کاری را  به  خوبی انجام نمی دهد ، تلاش  بسیاری  می کند . معلم  تمام   روابط  فردی را مدیریت  می کند و با شناخت از نقاط قوت و ضعف هر شاگرد به رش د فردی  او  توجه  می کند . مهمترین نکته آن است که چون معلم  با هر شاگرد ارتباط دارد به تاکید  بر هماهنگی  همه  کلاس ادامه می دهد و به شدت سعی می کند تا هر نوع احساس رقابت یا  جدایی  طلبی  را  محدود  کند . معلمان  از  فنون  ایجاد  انگیزه  آشکارا استفاده می کنند مثلا در قالب یک  انشای  زندگی از کودک می خواهند  آن چه در مدرسه می آموزد را همراه با تجربیات زندگی بنویسد و بهتر آن است که در مدارس ما نیز از چنین روشهایی برای با انگیزه کردن دانش آموزان بیشتر استفاده شود .

از نظر لوئیس   در دوره ابتدایی که مهمترین دوره آموزشی ژاپن  است عوامل زیر دیده می شود:

 – بچه ها قوانین و ضوابط کلاس درس را شکل می دهند و در مقابل اجرای آنها احساس تعهد می کنند .

– همه ی بچه ها با هر نوع رفتار و توانایی، کلاس رامدیریت می کنند.

– بچه ها هر روز از طریق کارهای روزانه و فعالیت های دیگر ،محیط آرام و راحتی را برای همکلاسیهای خود فراهم می کنند .

– دانش آموزان اغلب به رفتارهای خود می اندیشند و در مورد چگونگی ارتباط آن با پاره ای ارزشها ،از قبیل مهربانی و احساس مسئولیت ،اظهار نظر می کنند به نظر می رسد که ادامه این برخورد ،موجب پایداری رفتار “خود انتقادی ” در آن ها می شود . (لوئیس ، 1385 ،54)

هر دانش آموز یک رهبر است

در کلاسهای ژاپنی ،رهبر شدن یک حق ویژه نیست که نصیب قلیلی از افراد خوش رفتار شود ،بلکه یک مسئولیت با قاعده ای است که شامل همه ی افراد می شود .در کلیه ی کلاسهای اول و پیش دبستانی ها ،مبصرهای چرخشی روزانه ای دارند که در کار رهبری و اداره ی کلاس با معلم ها ،شراکت دارند .همه ی بچه ها به نوبه ی خود یک رهبر در کلاس می شوند البته نه به خاطر رفتار خوبشان ، بلکه از آن رو که عضو کلاس هستند و بچه ها طی مراسم با شکوهی ،مبصر کلاس میشوند، کارهای ویژه ی مبصر ها از کلاسی به کلاس دیگر متفاوت است ، اما البته آنها معمولا دارای همان نقش رسمی رهبری هستند . مبصرها که معمولا یک دختر و یک پسر هستند ،به کمک یکدیگر و قبل از آمدن معلم به کلاس ، و  نیز  پیش از شروع  هر  درس ، بچه ها  را ساکت می کنند .به علاوه ، آن ها غالبا جلسات را اداره کرده ،به ارزیابی رفتار شاگردان هم می پردازند و در رفع مشاجرات و یا مشکلاتی که معمولا پیش می آید ، کلاس را سامان می دهند .در نظام آموزشی ژاپن سعی بر آن است که بچه ها را خود گردان-خود انظباط بار آورند ،تحت این نظام بچه ها تجربه فرماندهی را نسبت به کل هم کلاسی هایشان در خود افزایش می دهند .در این برنامه حتی بچه هایی هم که به طور معمول ، شانس رهبر شدن را نداشته اند ، چنین امکانی را پیدا خواهند کرد . در این میان ،آن دسته از بچه هایی هم که دارای کمترین توانایی برای اداره دیگران در روابط روزانه خود هستند ، غالبا در دوره ای که رهبر می شوند ، با دقت فراوانی کارها را انجام می دهند . در مقایسه   با مدارس حاضر ما باید گفت  هنوز  بچه هایی که از نظر جسمانی قویتر هستند توسط  معلمان  و مربیان انتخاب می شوند . (لوئیس ،1385،174)

نقش بچه ها در برقراری  نظم  و چگو نگی  سر و سا مان  یا فتن       نا هنجاری های  رفتاری

در دل نظام تعلیم و تربیت ژاپن ، تجاربی وجود دارد که موجب رشد دلبستگی بچه ها به مدرسه می شود .بچه ها ، همزمان که این ارتباط را توسعه می دهند با ارزش های مدرسه نیز آشنا می شوند و رفتارشان را با تحقق اهدافی نظیر مهربانی کردن به یکدیگر ، همکاری و مسئولیت پذیری ، که به هر حال در زندگی مدرسه ای ژاپنی ها جایگاه مهمی دارد ، هماهنگ می سازند ولی نمی توان گفت که هیچ ناهنجاری رفتاری در بین آن ها وجود ندارد در برخورد با  این مشکلات آن ها منطقی رفتار می کنند . باید گفت در بروز چنین مسایلی ابتدا شاگردان در نقش همتایانی برای آموزگاران ، به طور وسیعی درگیر سرو سامان دادن به ناهنجاری های رفتاری همکلاسی های خود می شوند و این در حالی است که حضور آمرانه معلم به چشم نمی آید در مرحله ی بعد آموزگاران با توجیه انگیزه ها برای عملکرد بچه ها ، مانع می شوند که نام آنها به عنوان ” بچه های بد “بر سر زبان ها بیفتد . به عبارتی ، بچه بد شدن را بسیار دشوار می سازند . در بخش سوم آموزگاران بیشتر به فهم و درک بچه ها از عملی که مرتکب شده اند ، توجه دارند نه به اطاعت  بی چون و چرای آن ها به  عنوان یک  هدف  بازدارنده ی انضباطی .در همه ی این مراحل ، آموزگاران تمایل دارند که ناهنجاری های رفتاری را به عنوان یک زائده ی نا مناسب ، در مجموعه برنامه های بلند مدت انضباطی و اجتماعی مدرسه به حساب آورند .همان برنامه هایی که موجبات پیوستگی بچه ها را به همکلاسی هایشان و نیز معلم ها ، تقویت می کند .آموزگاران ژاپنی ، اغلب سوء رفتارهای فردی را به مسئله ای تبدیل می کنند که همه ی بچه ها در حل آن باید مشارکت کنند ، معلم ها اگر عصبانی هم بشوند ،ظاهرشان چیزی را نشان نمی دهد حتی کتک کاری وزد و خورد بچه ها نیز به دست خود بچه ها مهار می شود .آموزگاران ، اغلب ، عدم وجود درگیری های فراوان  بین بچه ها را  به عنوان یک مشکل تلقی می کنند ،چرا که آن ها خود طرح هایی می ریزند تا بچه ها بیشتر با هم دعوا کنند ، یک معلم ژاپنی می گوید : ما سعی می کنیم تا بجه ها در قبال درگیری های یکدیگر ، احساس مسئولیت کنند .هم چنین ، آن ها را ترغیب می کنیم تا اگر کسی را در حال گریه دیدند ، علت ناراحتی اش را سئوال کنند .این نظرات حاکی از آن است که آموزگاران ، سعی دارند تا توانایی بچه ها را برای خاتمه دادن به درگیری ها ، مورد ارزیابی قرار داده ، ایشان را در آن جهت ترغیب نمایند .از نظر ایشان ، جنگیدن و دعوا کردن ، یک مشکل شخصی نیست ، بلکه مشکل یک کلاس و به عبارتی ، یک موقعیت است . تحمل دعوا از سوی آموزگاران ، به این معنا نیست که ایشان موافق آن هستند ، بلکه با تمام وجود معتقدند که بچه ها می توانند و باید بیاموزند که درگیری های یکدیگر را مهار کنند .البته این مطلب حائز اهمیت است که آموزگاران اغلب ، دعوای بچه ها ، گریه و اذیت و آزار آن ها و هم چنین انواع دیگر این ناهنجاری ها را نادیده نمی گیرند ، بلکه این مساعل را در جلسه پایانی روز ، همراه با بچه ها ،مورد تبادل نظر قرار می دهند .با این حال ، در مدارس ژاپن ، تا آن جا که دیده می شود ، از راه تاکید بر ارزش هایی چون دوستی و مهربانی سعی می شود از آن برخوردهای شدید ، پرهیز شود .(لوئیس،1385، 191-202(

شوق یادگیری

در ساختار یادگیری در دوران ابتدایی ژاپن چند خصیصه وجود دارد که مهم است .

·         مشارکت تمامی بچه ها که تا حد قابل توجهی ، موتور حرکت تعلیم و تربیت ژاپن است .درس ها به گونه ای طراحی شده که بچه ها را از نظر عاطفی و فکری درگیر می کند و موجب بروز احساسات و عواطف آن ها می شود .

·         آن که یادگیری جمعی است ، به عبارتی در یک کوشش مشترک ، دانش آموزان به حرف های یکدیگر گوش می کنند و ضمن آموزش به هم ، هوای یکدیگر را نیز دارند .

·         آن که مقوله یادگیری به فرایند خود و نیز آن چه به دست می آید ، اصرار دارد همدلی، استقامت ، تفکر و به موازات آن ، کسب مهارت در موضوعات درسی ، با دقت و قدرت ، ارزش گذاری شده است .

·         آن که یادگیری یک عمل فکری است که در شخص ، تولید اندیشه می کند و او را به تفکر وا می دارد .شاگردان از خود می پرسند:” آیا در این درس نکته ای وجود دارد که فکرم را تغییر دهد ؟ ” ، “چگونه می توان بار بعد ، به نحوی دیگر ، این کار را انجام داد ؟” ، امروز چیزی یاد گرفتم؟ “و…

همانطور  که در نظام آموزشی  ژاپن  به نقش محوری  کودک  توجه می شود در برخی نظامهای آموزشی موفق  چون  آلمان به شاگردان به عنوان منابع دانش و اطلاعات می نگرند . درس ها  چنان تنظیم شده اند که بچه ها را به طرف حل مساعل می کشاند و لذا از این که به صورت  طوطی وار در امور  حقیقی و مراحل آن وارد شوند، پرهیز دارند . معلم ، بیشتر در نقش راهنمایی مطلع و آگاه است و از این که در توزیع اطلاعات و نیز تعیین کننده درستی یا نادرستی پاسخ های بچه ها پیشقدم باشد ، اجتناب می کند .درس ها از بر کردنی نیستند و آن ها را با تمرینات و مشق های زیاد حجیم نمی کنند .آموزگاران ، وقت بچه ها را با سخنرانی های طولانی نمی گیرند ، بلکه سعی دارند بچه ها را در گفتگو های سازنده درگیر کنند . در این میان ، بچه ها آن طور که غربی ها می گویند ، منفصل و بی اراده نیستند ، بلکه در جریان یادگیری ، مشارکتی فعال دارند .

تاکید بر فرایند کار در جریان یادگیری

باید گفت هدف ، تنها کسب پاسخ صحیح نیست ، بلکه دستیابی به این احساس است که در جریان یادگیری ، عوامل معینی شانه به شانه و با صمیمیت ، دل مشغول آموزش آن شخص هستند .حال این تلاش ها به نتیجه ی دلخواه برسد یا نرسد .در این ارتباط ، گفتارها و نظرات معلمان ، اغلب با تاکید بر رابطه ی میان کار و احساس ، همراه است .برای مثال ، معلم ژاپنی به شاگردانی که مشغول نقاشی خاطرات خود از اردوی کلاس در باغ وحش بودند ، چنین هشدار می داد که : اگر شلوغ کنید ،آن چه در دلتان است ، نمی تواند به طرف مخپغزتان بالا برود .

ژاپنی ها به وظیفه ای که روی آن بیشتر کار شده و پشتکار و قاطی شدن بچه ها در آن مشهود است ، بهای فراوانی می دهند .بسیاری از پژوهشگران ، به تاکید ژاپنی ها بر چگونگی جریان کار تا حصول نتیجه آن ، به ویژه در یادگیری هنرهای سنتی ژاپن ، اذعان دارند .رابرت هس و هیروشی آزوما از پژوهشگران این مقوله ، روش آموزش آمریکایی ها را “سطحی و تند “و روش ژاپنی ها را “محققانه و کند ” توصیف کرده اند .در کلاس های آمریکایی ، جریان کار روشن و سریع است همراه با اختلافات ساده ولی در کلاس های ژاپنی ،اغلب سخت و چسبنده جلو می رود و در گردش کار آن ، وقت گذاشتن روی یک عنوان و نگاه کردن به آن از زوایای مختلف در حد و مرزهای ادراک حاضران کم و بیش وجود دارد با همه ی این توصیف ها ،  مساله ی اصلی آن است که شاگردان به درس دقت کنند ، آن را به تجربه هایشان مربوط سازند و در عمل یادگیری فعال باشند .اشتباه کردن ها نیز سهمی طبیعی در یادگیری هستند .همانطور شاگردانی که فکر و راه حل خود را به نقد می کشند ، به گرمی مورد تصدیق و پذیرش قرار می گیرند در این میان شاگردانی نیز هستند که راه حلهای اشتباهشان را توضیح می دهند و معلم به آن ها گوش می دهد .اشتباهات موقعیتی را فراهم می آورد تا به جای پنهان ماندن ضعف های درسی بچه ها ، آن ها بیشتر به هم کمک کنند .

در پژوهش هایی که  ماتسودا (2005) ، وایت( 1982) ، لوئیس (1985) ، بختیاری (1387) انجام داده اند دستاوردهای علمی –نظام آموزشی ژاپن به قرار زیر آمده است :

– مهارتها به عنوان بخشی از فعالیتهای ذوقی و یک سرگرمی معنادار و نه یک هدف غایی ، باید مورد آموزش و یادگیری قرار گیرد .

– این که درس ها ، آراء و عواطف شخص بچه ها را از ذهنشان بیرون می کشد و به آن ها کمک می کند تا در مورد آن ها بیندیشند .

– آموزگاران به سختی تلاش می کنند تا اجتماعی از نوآموزان را به وجود آورند تا با نظر حمایت نسبت به افکار و احساسات یکدیگر نگاه کنند .

– آموزگاران بر جریان یادگیری و نتیجه ی آن تاکید دارند .(تاکید بر فرایند یادگیری نه نتیجه )

– در بحث و جدل های صمیمانه ، پا فشاری و حل متفکرانه مسایل ، به عنوان اهداف مهم آموزشی بچه ها در نظر گرفته می شود .

– تفکر و اندیشه ، بنیان آموزش های کلاسی بجه هاست .

بر آوردن نیازهای بچه ها ، کلید موفقیت آموزشی

در تحقیقات و نظریه های آمریکایی ها آمده است که اگر مدارس ، نیازهای بچه ها را بر آورده کنند بچه ها نیز به مدرسه اهمیت خواهند داد .به نظر می رسد که سه نیاز اساسی روان شناختی بچه ها که عبارت از تعلق خاطر ، حس استقلال و آزادی عمل و در نهایت ، احساس شایستگی و کفایت است ، در پیوستگی و حضور بچه ها در مدرسه ، اهمیت خاصی پیدا می کند .

الف) تعلق خاطر که به نیاز کودک به داشتن روابط نزدیک و حمایتگرانه اشاره دارد ، بر اساس نظریه های تکامل انسان در غرب و نیز در ژاپن ، برقراری چنین روابطی برای توسعه مناسب اجتماعی و روحی کودک ضروری است . همانطور که در قبل گفته شد مدارس ابتدایی در ژاپن ، به شیوه های گوناگون این روابط را تقویت می کنند .آن ها اهداف روشن کلاس را که بر همکاری و دوستی تکیه دارد مدون می کنند و بر حس تعلق خاطر و وابستگی هر یک از بجه ها به کلاس و مدرسه ،تاکید دارند .هم چنین با کمال دقت از شکل گیری گروه های ویژه و توانا و نیز دادن پاداش های فردی و به کارگیری روش هایی که برتری فردی را بر دیگران ، نشان می دهد اجتناب ورزند .آن ها کوشش فراوان دارند تا گروه های شبه خانواده ، بیافرینند محیطی که در آن بچه ها با راحتی بتوانند با یکدیگر گفت و شنود داشته باشند .

ب) حس استقلال و آزادی عمل که به نیاز کودک به داشتن نوعی احساس کنترل بر محیط اطرافش و نیز آزاد بودن از محدودیت های مستبدانه و غیر ضروری توجه دارد .در مدارس ژاپن به روش های مختلف ، آزادی عمل را برای بچه های خردسال فراهم می آورند .همه  بچه ها رهبری به صورت چرخشی را می پذیرند .آن ها به شکل گیری اهداف و قوانینی که در زندگی مدرسه ای خود با آن مواجه اند ، کمک می کنند .در مقوله نظم و ترتیب ،به جای ارزیابی شدن از طریق معلم ، به  ارزیابی از طریق خود ، و به جای  کنترل به دست شخصی بزرگتر ، بر  ” خود کنترلی ”  تاکید دارند .

ج) کفایت و شایستگی که به نیاز کودک به دنبال کردن فعالیت هایی که خودش مفید و ارزنده تشخیص می دهد ، اشاره دارد .بچه ها به طور طبیعی ، محیط اطراف خود را باز بینی می کنند و سعی دارند آن را در یابند .آن ها این کار را بدون تشویق یا گرفتن جایزه از سوی بزرگتر ها انجام می دهند .در مطالعات وسیع تر آمده است که بجه ها دانشمندان کوچکی هستند که مدام در تلاشند تا جهان انسانی و فیزیکی پیرامون خود را توصیف کنند .در این میان اگر مدرسه در این شناخت و درک محیط ، به یاریشان بشتابد به آن اهمیت خواهند داد و توجه خواهند کرد .

جایگاه فرهنگی ، حرفه ای و اقتصادی معلمان در ژاپن

چون کشور ژاپن فاقد منابع طبیعی می باشد و اقتصاد آن مبتنی بر سرمایه ی انسانی ، فناوری پیشرفته و تولید کالا و خدمات کیفی است بنابراین انسان و تربیت آن نیز مهم تلقی می شود و در نتیجه معلم ، مدرسه ،آموزش ، برنامه ی درسی  و هر آن چه با پرورش و ” قیمتی ساختن  انسان ” ارتباط دارد  برای آنها  مهم  تلقی می شود . مطلوب ترین و رشک بر انگیز ترین جنبه ی زندگی معلم ژاپنی این است که او زندگی نسبتا مرفهی دارد و حقوق بسیار بالایی می گیرد ، آموزش معلمان بسیار مهم است تا آن جا که یک معلم تازه کار باید کاملا با یک معلم با سابقه هماهنگ شود به همین دلیل تجربه کودکان هم سطح در کلاسهای مختلف به نحو قابل ملاحظه ای یکسان است .

در کنار نقش معلم نقش مادر نیز در ژاپن بسیار چشمگیر است . اغلب مادران در سالهای پیش از دبستان به کودک فعالیتهای مرتبط با مدرسه را آموزش می دهند و آموزش پیش از دبستان را در خانه بسیار جدی می گیرند و برای آن یک برنامه درسی تهیه می کنند مادران ساعتهای زیادی را در بازی های مشارکتی نقاشی ، خواندن کتاب داستان و بازی های نوشتنی و حساب کردن سپری می کنند .در واقع موفقیت کودک ، موفقیت مادر است .مادر ژاپنی خود را درگیر رابطه ای می بیند که امیدوار است تا انتها ادامه یابد .پس نقش مادر را در کنار معلم نمیتوان بی ارتباط دانست .در کشور ما هم امروزه مادران نقش پر رنگ تر و بیشتری را در آموزش قبل از دبستان و دبستان ایفاء می کنند .( لوئیس ،1385، 45 )

نتیجه گیری :

دلمشغولی و تلاش ژاپنی ها برای ارتقای شخصیت و روحیه خود ، نزدیک است که به یک مذهب ملی تبدیل شود .(توماس روهلن )

بطور خلاصه باید گفت ویژگیهای آموزشی در مدارس ابتدایی و پیش دبستانی در ژاپن که از اصلی ترین عوامل موفقیت در آموزش مقطع ابتدایی این کشور است در هفت محور تعریف می شوند :

1- توجه به همه ی بچه ها

2- ایجاد یک جامعه ی حمایتگر در کلاس

3- روشهای انضباطی که موجب تعهد شخصی در برابر ضوابط و ارزش ها می شود

4- تاکید بر ارزش ها

5- اداره ی کلاس و رفع مشکلات با اندیشه کردن و بحث و گفتگو

6- یادگیری های مرطوب و با روح

7- تفکر و اندیشیدن

8- تاکید بر کار گروهی

9- توجه به تفاوتهای فردی

10- ایجاد شوق یادگیری

11- همکاری همه ی اعضاء مدرسه در کارهای کلاس و مدرسه

12- پرورش حس اعتماد به نفس

13- تاکید بر کار عملی

14- آموزش مهارتهای زندگی ( در عمل )

15- آموزش همراه با بازی و شادی

16- شکوفایی خلاقیت

17- همکاری در نظافت مدرسه

18- معلم در نقش راهنما

19- در ژاپن کلاس به گروههای کوچک تقسیم می شود

20- همکاری بسیار نزدیک خانواده

هر چند ما باید چیزهای بسیاری را از ژاپنی ها درباره تعهد و تلاش بیاموزیم اما تا کنون بعضی از ورزشکاران و موسیقیدانان ما در سطح جدیت ژاپنی ها ظاهر شده اند .بنابراین ما هم می توانیم چنین باشیم حتی اگر جامعه ی ما برای تحمل کردن شرایط سخت به خودی خود ارزش قائل نباشد .با دانستن اینکه ژاپنی ها چه کارهایی می کنند شاید ما هم شروع به بررسی بیشتر فرزندان ، والدین ، معلمان و مدارس کنیم تا انتظاراتمان بر آورده شوند .ما باید به موضوعات آموزشی اولویت بیشتری بدهیم و از آن چه که در واقع وقت بچه ها  را تلف می کند دوری کنیم . خلاصه  این که ما باید مدارس  را  تبدیل به مکان هایی نماییم که در آن ها شاگردان و معلمان بدانند جامعه ی ما حقیقتا چه چیزی را با اهمیت ، سازنده و انگیزه بخش تلقی می کند در این صورت همه بهره خواهند برد .اگر ما بخواهیم چیزی را از ژاپن وام بگیریم توجهی است که آن ها به اولویت فرهنگی برتر خودشان دارند که آن هم بهبود زندگی کودکان است .اگر ما چنین اولویتی نداریم پس مسئولیت فرهنگی و خانوادگی ما آن است که چنین اولویتی ایجاد کنیم .

————————————————————–

منابع :

– آقا زاده .احمد (1387) .آموزش و پرورش تطبیقی .تهران : سمت

 –        بختیاری ،ابوالفضل (1388) ،جستاری به فرهنگ آموزش و پرورش ژاپن

 –        لوئیس ، کاترین ( 1387) ، آموزش قلبها و اندیشه ها ( تجارب آموزشی ژاپنی ها ).ترجمه  ح  افشین منش و ش. ایلبگی .تهران: سازوکار چاپ پنجم

 –        وایت ،مری  ( 1388) ، مطالبات آموزشی در ژاپن ( احساس تعهد به کودکان ) .ترجمه فرهودی زاده.تهران:نشر رسا

 –        نشریه پژوهشنامه آموزشی . پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش

 –        بختیاری ،ابوالفضل(1387).نیم  نگاهی به فرهنگ اموزش ژاپن.