جهان ِ زلال ِ هایکوُ؛ نقدی بر شعر ِ ژاپنی

آریا فانی دانشجوی سال ِ سوم ِ رشته ی ادبیات تطبیقی است در دانشگاه ایالتی سن دیگو:

طالع اگر مدد دهد دامنش آورم به کف           گر بکشم زهی طرب ور بکشد زهی شرف

شعر ِ فارسی در تار و پود ِ کلام است که متجّلی می شود. شاعرانه گی حافظ همانا “تراش دادن ِ اَلماس گون ِ زبان ِ فارسی” در غزل است. آیا نقش ِ کلام در ادبیات های دیگر نیز چنین پررنگ است؟ شعر ِ ژاپنی کلام را تنها به عنوان یک واسطه در اختیار می گیرد و با قرار دادن ِ مخاطب در برابر ِ جان ِ اشیا و طبیعت، شاعرانه گی اش را می یابد. این نوشتار قصد دارد به ساحتی نو گام بگذارد. آنچه می طلبد نگاهی باز است ورای غزل و شعر فارسی، به سُنتی نو، نگرشی نو، که با خود وجهی نو از زیستن را به ارمغان می آورد.

شعرهای  کوتاه  و هفده هِجایی ِ ژاپنی که گاه به گونه ای اسرارآمیز لطیف، تصویرمَدار و ژرف است را هایکو(Haiku, 俳句,) گویند. هایکو حدود ِ قرن ِ هفدهم پدید آمده و یکی از کوتاه ترین قالب های شعری است. هایکو به زبان های بی شماری ترجمه شده است که گواهی از جهانی بودنش می دهد. هایکو الهام بَخش ِ اشعار ِ کوتاه ِ بسیاری در سراسر جهان بوده است. به راستی، راز ِ موفقیت هایکو چیست؟

هایکو تَصویرگر ِ تجربه ی عمیق ِ نظاره گر (هایکوسرا) است در طبیعت و ژرف اندیشی اش در ناپایداری روزگار. آزادی و استقلال ِ هایکو، آمیزش ِ شعر را با احساسات ظریف ِ بشری همچون عشق، طنز و اندیشه های فلسفی آسان می نماید. هایکو خود را از آرایه ها و صَنایع ِ ادبی می رهاند، از بیان ِ معانی پیچیده دور می ماند و با ایجاز و تصویرمداری تجلی می یابد.

هایکو از بی تزیین ترین ِ شعرهاست و عقل گریز است، بدین معنی که بَرداشت ِ شعر را به عهده ی مخاطب می گذارد. این آزادی برای خواننده بسیار دلپذیر است. هایکو از فلسفه ی ذِن سرشار است؛ ذِن مکتب یا شاخه ای است از طَریقت ِ بودایی. فسلفه ی ذِن نگریستن در جان ِ اشیا و تمام ِ روزنه های زندگی است. در واقع هایکو فلسفه ی ذِنانه را در قالب ِ شعر به کمال می رساند. و آخر اینکه، هایکو طبیعتی سَهل و مُمتَنِع دارد؛ بدین معنی که در ظاهر بسیار ساده می نماید، اما بُعدی بَس ژرف و عمیق دارد.

هایکوسرایان:

باشو (94-1644)، بوُسون(83-1716)، ایسا (1826-1762) و شیکی (1902-1867) از مشهورترین هایکوسرایان ِ ژاپن هستند.

سکوت!
ژیغ ژیغ ِ زَنجِره
در سنگ ها نفوذ می کند      (باشو)

روی ساحل ِ شنی،
ردّ ِ پاها:
دراز است روز ِ بهاری.         (شیکی)

شکوفه های گیلاس فروریخته است،
مَعبَد
از میان ِ شاخه ها.         (بوُسون)

نسیم ِ ملایم
بَر می خیزد
از فریاد ِ زنجره.   (ایسا)

پیدایش ِ هایکوُ:

نُخُستین اشعار ِ ژاپنی اَغلب توسط ِ طبقه ی اشرافی (و مَردان) سروده می شد. قرن ها پیش از پیدایش ِ هایکو، در قرن هفدهم، شعر ِ ژاپنی دو گونه شعر ِ هجایی بوده است: شعرهای بلند و شعرهای کوتاه که  واکا یا  تان کا خوانده می شود.

هایکو از شعر 31 هجایی  واکا (که خاست گاه ِ دَرباری داشت) و در نتیجه ی رِن گا پدید آمد. رِن گا شعری زنجیری است، ساخته ی مُشترک ِ چند شاعر با مَضامینی آمیخته به طنز و بازی گوشی. رِن گا زبان ِ عامیانه ی کوچه و خیابان و رویدادهای خُرد ِ زورمره را به زبان ِ شعر آورد و از نَقش ِ پُررنگ ِ درباری ِ شعر ِ ژاپنی کاست. شعر ِ ژاپنی کم کم به سوی آزادی و آسانی، و گُسَستن از قوانین پیچیده ی شعر و هجاهای کوتاه تر ِ شعری گام برداشت. رَهروان ِ هایکو امروز، دیگر محدود به دَرباریان و مُرتاضان نیست.

فصل واژه ها:

ستایش ِ طبیعت ِ شگفت انگیز، ُگذر ِ فصل ها، ناپایداری ِ زندگی و احساس عشق و فراق موضوع هایی هستند که سالیان هایکو سرایان بدان پرداخته اند. هایکوهای بهاری (نوروزی) با تصاویری چون شکوفه های گیلاس، کوکو، گل ِ ماملیا و قورباغه، سرشار از شادی و شور ِ بیداری طبیعت هستند. تابستان ِ آفتابی و گاه رخوت آور نیز، با تصاویری چون کرم ِ شب تاب و گل ها و درختان در هایکو نمایان هستند. هایکوهایی غم آلود ِ خزانی نیز با تصاویر چون  سَرمای شب، قُرص ِ ماه، بَرگان ِ خُشکیده و تنهایی آمیخته اند. تجربه ی زمستانی نیز در هایکو با تصاویری چون برف و سرمای سخت آمیخته است.

بر کِشت زار و کوه
هیچ چیز نمی جُنبد
این بامداد ِ بَرفی    (چی یو جو –زن ِ هایکوسرا)

بوران می بارد
تنهایی،
بی پایان، نامتناهی          (جو سو)

آفتاب دادن ِ تابستانی:
بر سَر ِ چوبی
جامه ی مرگ          (کیوروکوُ)

شب ِ بهاری
به پایان آمده است
با سپیده بر شکوفه های گیلاس  (باشو)

جِلوه ها و فضاهای هایکوُ:

یکی از ویژگی های فضایی که در آن هایکو زاده می شود، بی خویشی یا ناخود پَرَستی است. ع. پاشایی، مترجم ِ فارسی هایکو، در این باره می آورد، “شاعر در این حالت، در چیزها می نگرد، به دور از فایده مَندی یا زیان باری شان.” این حالت زمانی زمانی رخ می دهد که نظاره گَر (شاعر) خود به نظاره شَوَنده (یا همان منظر) تبدیل شود. البته این بی خویشی در نتیجه ی “سرشار بودن از خویش است و رخنه گی و نفوذ در همه چیز.” فضای هایکو جلوه های بسیاری دارد، همچون تنهایی، رِضا، بی کلامی، عَقل گریزی، تناقض، طنز و آزادی، که سخن راندن در مورد هر کدام در حوصله ی این نوشتار نیست. به هر تقدیر، هایکو تنها یک قالب ِ شعری نیست. نوعی از نِگَریستن است، در چگونگی و چُنینی پیرامون هایکوسرا. از “آسمانی” و “الهی” شُدن گریزان است. هایکو دینی است که رهروانش را تنها به “دیدن” دعوت می کند: بی داوری، بی پیرایه.

هایکوُی فارسی:

کار ِ ارزشمند روان شاد شاملو و جناب پاشایی در معرفی شعر ِ ژاپنی و فلسفه ی ذِن به فارسی زبانان الهام بَخشِ مترجمان و شاعران بسیاری شد. زنده یاد سهراب سپهری نیز پیش از انقلاب چند هایکوی مشهور ِ باشو را به فارسی برگردانده بود. بیان ِ شعری خود سپهری نیز گاه بسیار به هایکو نزدیک است. از هایکوها (یا شعرهای کوتاه) فارسی می توان به سروده های عباس کیارستمی (گُرگی در کمین، تهران، سخن—همراه با باد، بوستون، هاروارد)، عباس حسین نژاد و مرمر الفت اشاره کرد.

در باد ِ بهاری
وَرَق می خورد دفتر ِ مشق
کودکی خُفته
بر دست های کوچک خویش …   (کیارستمی، همراه با باد)

بهار جلوه گری می کند
در میان شکوفه های هلو،
با کفشدوزکی.                          (عباس حسین نژاد)

منتظر باد،
سرشار از نگفته ها،
قاصدک ِ کال.                          (مرمر الفت)

منابع:

هایکو، شعر ِ ژاپنی از آغاز تا امروز. برگردان ِ احمد شاملو، ع. پاشایی. نشر چشمه. 1384.

Lowenstein, Tom. “Classic Haiku.” Duncan Baird Publishers, London. 2007

پیرامون ِ هایکو:

• صد هایکوی مشهور. دانیل سی بیوکانن. برگردان ِ ع. پاشایی. 1369.
• آوای جهیدن ِ غوک. برگردان ِ زویا پیرزاد. 1371.
• هایکو در چهار فصل. مهوش شاهق و شهلا سهیل. 1373.
• لاک پوک زنجره،ع.پاشایی و مائه­ دا کیمیه، نشر یوشیج.
• زنبور بر کَف ِ دست ِ بودای خندان، هایکوهای مُدرن، برگردان ِ قدرت الله ذاکری، نشر مروارید. 1386.

برخی وبلاگ های فارسی با موضوع ِ هایکو:

آریا فانی دانشجوی سال ِ سوم ِ رشته ی ادبیات تطبیقی است در دانشگاه ایالتی سن دیگو.

نظرهای خود را با او در میان بگذارید:

fani|@| rohan.sdsu.edu