بالاخره چه بگوییم؟ «شینزو آبه» یا «آبه شینزو»؟

مرکز مطالعات ژاپن/
سید آیت حسینی
عضو هیئت علمی گروه زبان و ادبیات ژاپنی دانشگاه تهران

تارو کونو وزیر خارجه ژاپن اوایل خرداد ماه سال جاری از رسانه‌های جهان درخواست کرد که از این پس، نام شینزو آبه نخست‌وزیر این کشور را به شکل متداول آن در زبان ژاپنی یعنی به صورت «آبه شینزو» ذکر کنند. این درخواست پس از تخت‌نشینی امپراطور جدید در ژاپن و در آستانه میزبانی این کشور از اجلاس گروه ۲۰، جام جهانی راگبی و المپیک سال ۲۰۲۰ مطرح شد.

«آبه» نام خانوادگی و «شینزو» نام کوچک این سیاستمدار ژاپنی است. در سفر اخیر آقای آبه به ایران نیز شاهد بودیم که بسیاری از رسانه‌های ایرانی از جمله صدا و سیما این درخواست وزارت خارجه ژاپن را اجابت کردند و نام نخست‌وزیر این کشور را «آبه شینزو» ذکر کردند. در این نوشتار کوتاه بر آنیم که پیامدهای این تغییر روش ضبط اسامی ژاپنی را در زبان فارسی از دیدگاه زبانی و فرهنگی بررسی کنیم.

داشتن نام و نام خانوادگی به شکل امروزین در ژاپن نیز مانند ایران سابقه چندانی ندارد. در ژاپن از دوران باستان نام خاندان، لقب یا عنوان درباریِ اشراف و نخبگان جامعه پیش از نام آن‌ها ذکر می‌شد. مثلاً «فوجی‌وارا نو تِی‌کا» (نام شاعر سده‌های ۱۲ و ۱۳ میلادی) به معنی «تِی‌کا از [خاندان] فوجی‌وارا» است. مردم عادی جامعه اما معمولاً عنوان یا لقبی نداشتند و فقط با نام کوچک خود شناخته می‌شدند. از سال ۱۸۶۸ و با به قدرت رسیدن امپراطور مِی‌جی، دوران اصلاحات سیاسی و اجتماعی در ژاپن آغاز شد و این کشور در مسیر شتابان مدرن شدن و غربی شدن افتاد. هفت سال بعد یعنی در سال ۱۸۷۵، داشتن نام و نام خانوادگی مانند غربی‌ها برای تمام مردم ژاپن اجباری شد. در این نظام جدید نام‌گذاری، ابتدا نام خانوادگی و سپس نام کوچک افراد ذکر می‌شود. دلیل اصلی رعایت این ترتیب برای ذکر اسامی، ساخت دستوری زبان ژاپنی است که در آن مضاف‌الیه پیش از مضاف ذکر می‌شود. شاید ذکر این نکته نیز بی‌مناسبت نباشد که در ژاپن داشتن نام خانوادگی یکسان برای اعضای هر خانواده اجباری است و علاوه بر فرزندان، زوجین نیز می‌بایست پس از ازدواج نام خانوادگی واحدی داشته باشند و در اکثر موارد، مطابق سنت، زنان پس از ازدواج از نام خانوادگی شوهر خود استفاده می‌کنند.

پس از برقراری ارتباط فرهنگی میان ایران و ژاپن در حدود یکصد سال اخیر، ایرانی‌ها در رسانه‌های مکتوب و شفاهی خود مانند اغلب کشورهای دیگر، هنگام ذکر نام ژاپنی‌ها ابتدا نام کوچک و سپس نام خانوادگی آن‌ها را ذکر می‌کنند. مزیت بزرگ این جابجایی آن است که فارسی‌زبان مثلاً با شنیدن نام «آکیرا کوروساوا» متوجه می‌شود که «آکیرا» نام کوچک و «کوروساوا» نام خانوادگی این کارگردان شهیر ژاپنی است. زیرا در زبان فارسی به طور طبیعی نام خانوادگی افراد پس از نام آن‌ها ذکر می‌شود.

حال ببینیم اگر درخواست وزیر خارجه ژاپن از مردم دنیا مبنی بر ذکر نام خانوادگی آقای آبه پیش از نام ایشان اجابت شود چه اتفاقی خواهد افتاد. نخست آن که اعمال چنین تغییری صرفاً بر نام یک یا چند سیاستمدار موجب آشفتگی و تشتت می‌شود و منطقی نخواهد بود. بنابراین، در صورت پذیرفتن این درخواست، تغییر مذکور باید در ذکر نام تمام افراد ژاپنی اعمال شود.

بی‌تردید نخستین پیامد منفی این تغییر سردرگمی فارسی‌زبانان در تشخیص نام و نام خانوادگی افراد ژاپنی خواهد بود. پس از تغییر رویه برخی رسانه‌های ایرانی در جریان سفر اخیر آقای آبه شاهد بودیم که بسیاری از کاربران ایرانی در شبکه‌های مجازی این پرسش را مطرح می‌کردند که بالاخره نام خانوادگی ایشان «آبه» است یا «شینزو»؟ در حالی که پیش از این، شاهد چنین سردرگمی و آشفتگی‌ای نبودیم. نکته حائز اهمیت آن است که تشخیص نام از نام خانوادگی در دیدارها و نشست‌های رسمی که در آن‌ها افراد فقط با نام خانوادگی خطاب می‌شوند بسیار کلیدی و مهم است.

دومین پیامد این تغییر رویه در زبان فارسی آن است که اسامی افراد مشهور ژاپنی که در چندین دهه گذشته وارد زبان فارسی شده و در حافظه جمعی مردم ایران جا خوش کرده‌اند ناگهان غریبه و نامأنوس خواهند شد و نام‌های آشنایی مانند «آکیرا کوروساوا»، «توشیرو میفونه»، «یوکیو میشیما»، «هاروکی موراکامی»، «هیده‌توشی ناکاتا»، «کیسوکه هوندا» و … باید به «کوروساوا آکیرا»، «میفونه توشیرو»، «میشیما یوکیو»، «موراکامی هاروکی»، «ناکاتا هیده‌توشی»، «هوندا کیسوکه» و … تغییر یابند. حتی نام شخصیت کارتون محبوب فوتبالیست‌ها نیز باید از تسوباسا اوزورا (سوباسا اوزارا) به اوزورا تسوباسا تغییر یابد!

پیشنهاد نگارنده آن است که اتخاذ روش پیشنهادی وزارت خارجه ژاپن صرفاً به مکاتبات و مکالمات رسمی دو دولت که به زبان انگلیسی انجام می‌گیرد محدود شود و ترتیب ذکر نام و نام خانوادگی ژاپنی‌ها در زبان فارسی، برای جلوگیری از سردرگمی فارسی‌زبانان، به همان شکل متداول خود در زبان فارسی و فرهنگ ایرانی باقی بماند. یعنی ابتدا نام و سپس نام خانوادگی ژاپنی‌ها ذکر شود؛ مانند «شینزو آبه».

:::
این یادداشت به طور خلاصه تر در روزنامه همشهری در روز ۲۶ خرداد ۹۸ منتشر شده است.