مرکز مطالعات ژاپن
نشر ژاپن از هویّتی بهره مند است که از تاثیر هویّت فرهنگی آن سرزمین برکنار نیست. اگر ویژگی های سیاسی ـ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تاریخی سرزمینی را از نظر دور بداریم که تمدنی کهن سال و تاریخی پرماجرا و پرافت و خیز دارد، نمی توان موضوعی را که در این جا در دست بررسی داریم درست شناخت.
اشاره
نشر ژاپن از هویّتی بهره مند است که از تاثیر هویّت فرهنگی آن سرزمین برکنار نیست. اگر ویژگی های سیاسی ـ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و تاریخی سرزمینی را از نظر دور بداریم که تمدنی کهن سال و تاریخی پرماجرا و پرافت و خیز دارد، نمی توان موضوعی را که در این جا در دست بررسی داریم درست شناخت. از کشوری با حوزۀ زبانی محدود، که سده های بسیار در انزوای جغرافیایی و تاریخی به سر برده، هولناک ترین فاجعۀ حاصل از جنگ و ویرانی تاریخ بشر را از سر گذرانده، به خاک سیاه نشسته و از همان خاک برخاسته، همه چیز خود را بازسازی و نوسازی کرده، و در میان آن ها نشر اش را هم به یکی از پویاترین نشرهای جهان تبدیل کرده است، چه درس هایی می توان آموخت؟
پیشینۀ کوتاه تاریخی
مجموعۀ جزایر ژاپن از جزیره هایی پرشمار، کوهستانی و کم وسعت تشکیل یافته که بنا به نظر زمین شناسان حدود ۳۰۰ هزار سال پیش از قارۀ آسیا جدا شده و دریایی میان آن آن ها و قارۀ آسیا قرار گرفته است. ساکنان آن مجموعۀ جزایر فقط در چند جزیرۀ اصلی متمرکز شده اند. از حدود ۱۳ هزار سال پیش، در عصر میان سنگی، فرهنگی در آن جا شکل گرفت که تا چند هزار سال تداوم داشت. نخستین و کهن ترین اشارۀ تاریخی به ژاپن در منبعی چینی دیده شده است که تاریخ آن ۵۷م است، تفریباً همزمان با ایام حکومت بلاش یکم، شاه پارتی، در ایران. چینیان در اسناد دیوانی قدیمی از آن سرزمین به عنوان خراج گزار خود یاد کرده اند. با گذشت زمان حکومتی متمرکز در آن جا شکل گرفت، به تدریج قدرت مند شد و سامانه ای برای ادارۀ کشور ایجاد کرد. آیین بودا از راه چین و به روایت چینی به ژاپن راه یافت، نخستین عنصرهای فرهنگی خارجی و متعلق به قارۀ آسیا را به درون آن راه داد و موجی فرهنگی در آن جزایر دورافتاده به راه انداخت که بر مسیر رویدادهای بعدی آن سرزمین تاثیر گذاشت. در سدۀ ۷م اصلاحاتی در جامعه به عمل آمد، آیین کنفوسیوسی با موج دوم فرهنگی به ژاپن وارد شد و تاثیرهای عمیقی برجای نهاد. عمق این تاثیرها به اندازه ای است که به برآورد عده ای از تاریخ نگاران فرهنگی، تا سدۀ ۱۹م تداوم یافته است.
یکی از بخت های نیک ژاپن این بود که به گونه ای معجزآسا از یورش مغولان در امان ماند. لشکریان مغول با تجهیزاتی فراوان به آن کشور یورش بردند، اما دفاعی دلیرانه و مبتکرانه اجازه نداد پای آن لشکر ویرانکار به ژاپن باز شود. این سرزمین به مدت چند سده در انزوایی تاریخی و به دور از رویدادهای جهان به سر برد تا سرانجام در سدۀ ۱۶م که یک کشتی سرگردان پرتغالی بر حسب اتفاق به یکی از بندرهای ژاپن نزدیک شد. این کشتی راه گم کرده موجبات برقراری نخستین تماس ژاپن با دنیای غرب را فراهم آورد؛ البته این تماس در عین حال، با تحولاتی همزمان شد که در خود ژاپن آغاز شده بود. از سدۀ ۱۷م به بعد بر شمار تماس ها افزوده شد. رویدادهای پیشرفت خواه ژاپن در سده های ۱۸ و ۱۹م وسعت گرفت و اصلاحات دامنه دار و عمیق از نیمۀ دوم سدۀ ۱۹م در آن کشور، ژاپن را از کشوری منزوی و حاشیه نشین به یکی از بازی گران نقش آفرین در صحنۀ جهانی تبدیل کرد.
پیشینۀ نشر در ژاپن
نشر ژاپن از سدۀ ۱۷م به بعد. پیشینۀ فنّ چاپ در ژاپن کهن سال است و همین طور انتشار محدود برخی آثار مذهبی و حکومتی. کهن ترین اثر چاپی شناخته شدۀ ژاپنی متعلق به حدود ۷۶۰ ـ ۷۷۰م/ ۱۴۲ ـ ۱۵۳ق است. بنا به برآوردهای کتاب شناسان و سندپژوهان، میلیون ها برگ کاغذی، حاوی مطالب بودایی با استفاده از شیوۀ انتقال نقش از صفحه های مسی و چوبی به کاغذ، تکثیر شده است. چندین اثر مذهبی در سدۀ ۱۱م، تقریباً ۴ قرن پیش از ابداع چاپ گوتنبرگی، به همان شیوۀ ژاپنی تکثیر شده و نسخه هایی از آن ها موجود است. متن ها و منبع های بودایی زیر نظر راهبان در معبدهای شینتو تکثیر می شد، و مطالب همسو با نظر حکومت در دربار سلطنتی یا در دیوانخانه های امیران محلی به چاپ می رسید. آثار کنفوسیوسی و شعرهای چینی هم در ژاپن چاپ می شد که قشر خاص ممتازی خوانندگان آن ها بودند. این آثار در اختیار جامعه و همه کس قرار نمی گرفت. به رغم این فنّ آوری بومی چاپ و تکثیر، تا چند سدۀ بعد استنساخ با دست ادامه داشت.
کره ای ها، همسایۀ ژاپنی ها، از پیشتازان فنّ آوری چاپ و تکثیر، و در این راه با تجربه و نوآور بودند. با این حال، در نیمۀ دوم سدۀ ۱۶م بود که شیوۀ چاپ حروفی از کره به ژاپن راه یافت. در ۱۵۹۰م / ۹۹۸ق، مقارن با نخستین سال های حکومت شاه عباس صفوی در ایران، شماری از یسوعیان پرتغالی که در ژاپن به تبلیغات مذهبی می پرداختند، یک دستگاه چاپ و مقادیری حروف فلزی از پرتغال به ژاپن بردند و تکثیر متن های دینی و غیر دینی را در شهر ناگاساکی آغاز کردند، اما این فنّ آوری به همان شهر محدود ماند و از آن جا به شهرهای دیگر سرایت نکرد. در واقع ویژگی های خط ژاپنی عامل مقاومت در برابر فنون جدید حروف چینی بود. همین مقاومت موجب شده بود که از کلیشه های چوبی استفاده، و نقش حروف را از صفحۀ چوبی به کاغذ منتقل کنند. مطالب را روی آن صفحه ها حک می کردند و پس از آغشتن آن ها به مرکب یا جوهر های رنگی، به کاغذ انتقال می دادند.
کاغذ در ژاپن، چه از حیث مادۀ اصلی و جنس آن، و چه از حیث رنگ و ضخامت و ساخت، متنوع بود. ژاپنی ها فنّ تولید کاغذ از الیاف چند گیاه مختلف را از چینی ها آموخته و از دیرباز در این شاخۀ تولید چیره دست، و حتی مبتکر، شده بودند. در تولید مرکب و رنگ از مواد گوناگون هم تبحّر داشتند. به همین سبب کتاب هایی که روی کاغذهای به راستی اعلا با مرکب و رنگ می نوشتند، از نفاست هنری ممتازی برخوردار بود. از دورۀ میجی ـ در ادامه به آن دوره اشاره خواهد شد ـ که تولید صنعتی مصالح چاپ هم در خود ژاپن آغاز شد، صنعت گران ژاپنی بنا به سنت دیرینه و سلیقه های خاصی که در تولید کاغذ و مرکب و جوهر داشتند، از فنّ آوری های وارداتی از غرب عیناً پیروی نکردند. اکنون هم این کشور در تولید مواد و مصالح چاپ صاحب سبک است و بعضی از محصولاتی که با ملاحظات هنری و برای انتشار منابعی خاص تولید می کند، از ممتازترین نوع خود در دنیای صنعتی به شمار می رود.
پس از آن که چاپ به شیوۀ حروفی و با دستگاه چاپ در ژاپن آغاز شد، چاپ کلیشه ای چوبی در کنار چاپ حروفی تداوم داشت، زیرا سنّت فرهنگی و ویژگی های خط ژاپنی، پشتیبان و عامل اصلی آن تداوم بود. نخستین موسسۀ انتشار کتاب حدود سال های آغازین سدۀ ۱۷م در شهر کیوتو تاسیس شد. این موسسه در کنار فعالیت انتشاراتی، کتابفروشی هم می کرد. طّی مدتی حدود ۳۰ سال بر شمار ناشران و کتابفروشان به سرعت افزوده شد، تا جایی که در دهۀ ۱۶۶۰م، نشر ژاپن نه تنها در کیوتو به صنعتی جا افتاده تبدیل شده بود، که از آن جا به شهر اُساکا هم راه یافت. شمار ناشران ـ کتابفروشان طیّ مدتی حدود ۲۰ سال دو برابر شد و تا پایان سدۀ ۱۷م آثار بسیاری در زمینه های مختلف به ژاپنی انتشار یافت. تحوّلات نشر ژاپن از سدۀ ۱۸م به بعد سرعت و وسعت گرفت که به آن هم در ادامه اشاره خواهد شد.
مدتی پس از نیمۀ دوم سدۀ ۱۷ م شماری کتابفروشی در نواحی مختلف دایر شدند و کتابفروشان دوره گرد هم کتاب های منتشر شده را سواره و پیاده به نقاط مختلف کشور می بردند و می فروختند. کتابخانه هایی هم به راه افتاد که در ازای مبلغ کمی کتاب امانت می دادند، و این ها هم به سهم خود در ترویج کتاب و کتاب خوانی بسیار موثر بودند. عده ای علاقه مند و با انگیزه که بضاعت خرید نداشتند، از روی کتاب های امانتی استنساخ می کردند. نسخه های بسیاری از این کتاب های نسخه برداری شده، به ویژه در میان کتاب خوانان کم درآمد، دست به دست می گشت. اشاعۀ اندیشه از این طریق در میان مردمی که توان مالی خریدن کتاب نداشتند، از ویژگی های ژاپن دورۀ پیشاصنعتی به شمار می آید، ژاپنی که داشت از جامعه ای کشاورزی، سنتی، بسته و منزوی به سمت جامعه ای مدرن حرکت می کرد.
هستۀ نخستین صنف نشر در ژاپن از سدۀ ۱۷م در شهر فرهنگی کیوتو شکل گرفت. ناشران در آغاز کار، کتابفروشی و پخش و خرده فروشی هم می کردند. بعد ها که روزنامه در ژاپن منتشر شد، شبکۀ پخش روزنامه هم در سراسر کشور ایجاد شد و گسترش یافت. پس از آن، روند صنعتی شدن و گسترش شبکۀ راه آهن بر سامانۀ پخش، تبلیغ و فروش تاثیر گذاشت. بر اثر این عامل های توسعه بود که نشر به تدریج از کتابفروشی و خرده فروشی جدا و تخصّصی شد، و در مسیر رشد خود قرار گرفت.
نشر در دوره های اِدو و میجی
دو دورۀ مهم تاریخی در تحولات چاپ و نشر ژاپن بسیار تاثیر گذار بود، زیرا خطوط اصلی شاکلۀ ژاپن امروز در انتقال از عصر سنّتی به عصر مدرن، در آن دو دوره شکل گرفت. اِدو، نام سابق شهر توکیو، شهر رقیب کیوتوست. بعدها در دورۀ میجی نام آن شهر را از ادو به توکیو تغییر دادند. نام ادو به دوره ای از تاریخ ژاپن، به نام «دورۀ تاریخی ادو»، اطلاق شده است که از اوایل سدۀ ۱۷م، به طور دقیق تر از ۱۶۰۳م، آغاز شد و تا ۱۸۶۸م، جمعاً ۶۵ سال، ادامه داشت. ژاپن در این دوره تحوّلاتی را از سر گذراند، از جمله این که ساختار اجتماعی آن تغییر کرد، پس از سال ها آشوب، ناآرامی، برخوردهای امیران محلی، دوره ای از ثبات و امنیت برقرار شد، در سامانۀ آموزشی تغییراتی رخ داد، زمینه برای حرکت به سمت صنعتی شدن فراهم آمد، و در جنبه های دیگری از جامعه هم تغییراتی روی داد. این ها هر کدام به سهم خود بر بخش های دیگر جامعه هم تاثیرگذار بود.
کیوتو و اُساکا شهرهایی بودند که فعالیت های انتشاراتی در آن ها تمرکز یافته بود، اما در عصر ادو، شهر ادو به کانون اصلی نشر ژاپن تبدیل شد؛ البته آن دو شهر دیگر هم به عنوان شهرهای فعال در این زمینه به کار خود ادامه می دادند. بنا به برآوردها، در دورۀ ادو بیش از ۳۵۰۰ موسسۀ انتشاراتی و کتابفروشی در سراسر ژاپن احداث شدند که رقم بی سابقه و بسیار چشمگیری به شمار می آید. نخستین فهرست کتاب های ژاپنی و چینی موجود در بازار تدوین و منتشر شد. این فهرست، مشخصات ۲۶۰۰ عنوان کتاب را در بر دارد. فهرست های بعدی به خوبی نشان می دهد که بر شمار کتاب های انتشار یافته و موجود در بازار به سرعت افزوده شده است. از فهرستی که دو سه دهۀ بعد انتشار یافته، پیداست که شمار کتاب های منتشر شده چند برابر شده است.
از ویژگی های دیگر دورۀ ادو افزایش شمار باسوادان و آهنگ سواد آموزی بود. بنا به برآوردها، ۸۰ درصد مردان و ۵۰ درصد زنان در دورۀ ادو سواد خواندن و نوشتن آموختند که در مقایسه با ارقام مربوط به کشورهای دیگر در سدۀ ۱۸م، نسبت درخور توجهی است و از اراده ای به تغییر و تحول نشان دارد.
نشر ژاپن از سدۀ ۱۸م به بعد بر گردونۀ رشد فزاینده قرار گرفت، و در نتیجه در صف فعال ترین نشرهای جهان جایی برای خود گشود. انواع نشریات چاپی، از کتاب گرفته تا مجله، روزنامه و جزوه، خوانندگان و خریداران بسیاری یافت. همین استقبال از خواندن به بنیۀ مالی و رشد اقتصاد نشر کمک کرد. ویژگی نشر ژاپن در آن دوره، و تفاوت آن با نشر بسیاری از کشورها، این بود که بخشی از عموم مردم هستۀ اصلی خوانندگان و خریداران کتاب را تشکیل می دادند، و ناشران هم با انگیزه های اقتصادی به سمت انتشار کتاب هایی می رفتند که این مخاطبان می پسندیدند. حمایت ها، یا نظارت های دولتی، یا وجود قشری از نخبگان جامعه، که در نشر بسیاری از کشورها دیده می شود، محرّک اصلی نشر ژاپن نبود. به همین علت این نشر با رشدی تدریجی، در عین حال همراه با نوسان، و نیز همسو با ذائقه و گرایش های خوانندگان، و نیز ناظر به گرایش های فرهنگی، به گونه ای طبیعی و سازگار با جامعه و مخاطبان خود شکل گرفت. البته ناشران دولتی، یا برخوردار از حمایت ها و یارانه های دولتی و حکومت های محلی هم بودند، اما حمایت دولتی وجه غالب نشر ژاپن نبود. کتابفروشان دوره گرد هم بر رونق نشر تاثیر داشتند. آن ها به سراسر کشور، و به دور دست ترین نقاط کتاب می بردند. سرعت چرخش و گردش کتاب را در جامعه از جملۀ عامل های رشد فرهنگی و شکل گرفتن و تثبیت فرهنگ ملّی ژاپن قلمداد کرده اند.
ادو، در نیمۀ دوم سدۀ ۱۸ م، بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهر ژاپن شده بود و جمعیت آن را در آن دوره بیش از یک میلیون تن برآورد کرده اند؛ در واقع ادو از بزرگ ترین و پرجمعیت ترین شهرهای جهان در روزگار خود بود. به عکس کیوتو، که شهری پای بند به سنّت های فرهنگی ژاپنی باقی مانده بود، ادو ظرفیت های نوآوری و پذیرش جنبه های مدرن تمدّنی داشت. در عصر ادو، بر اثر امنیت و رونقی در اقتصاد، شماری از مردم مال و مکنتی یافتند. فعالیت انتشاراتی آن عصر با جنبشی فرهنگی ـ هنری در ژاپن مقارن شد. افزون بر سنت دیرینۀ استفاده از فنّ ها و هنرهای گوناگون کتاب آرایی، شماری از بازرگانان کیوتویی به ظرفیت اقتصادی نشر پی بردند و به این ترتیب فعالیت نشر با اقدام بخش خصوصی و استفاده از فنّ ها و هنرهای ملّی بنیه گرفت. ناشرانی که به این نکته پی برده بودند، به انتشار شماری اثر مصوّر، باب ذوق همان قشر، دست زدند که به سهم خود فصل تازه ای در تاریخ نشر ژاپن گشود. کابوکی، گونه ای از نمایش تئاتری، که محبوب مردم بود، بر نشر تاثیر گذاشت. هنرمندان تصویرگر به عرصۀ کتاب آمدند و صحنه هایی از نمایش های کابوکی به صورت مصوّر رنگی انتشار یافت. گِنجی، یا افسانۀ گِنجی، قصه ای زیبا و پرکشش، که خانمی نویسنده و وابسته به دربار ژاپن حدود ۱۰۰۰م نوشته بود، پس از رواج چاپ جدید بارها و بارها و به صورت مصوّر به چاپ رسید و به یکی از آثار شاخص محبوب کتاب خوان ها تبدیل شد. البته بازار الفیه شلفیۀ ژاپنی هم داغ شد، اما نه به طور رسمی و نه با نام و نشان ناشران آن ها. جدا از محتوای این گونه آثار، تاثیرهای هنری تصویرسازی در الفیه شلفیه ها مدّ نظر قرار گرفته است. در ضمن همین سنخ آثار ژاپنی اکنون برای جامعه شناسان، روان شناسان اجتماعی، تاریخ نگاران فرهنگی، تاریخ نگاران مسائل جنسی منابع با ارزش و کم نظیر مطالعه در بارۀ جنبه هایی از آن دوره است.
دورۀ ۴۴ سالۀ میجی(۱۸۶۸ ـ ۱۹۱۲م) در عین حال که دورۀ ادو را تداوم و تحکیم بخشید، عصر صنعتی شدن، ایجاد زیرساخت ها، و نیز به سان سکوی پرتاپ ژاپن به مدار دیگری بود. همراه و هماهنگ شدن ژاپن با روند مدرنیّت و غربی شدن در این دوره، به فعالیت در زمینۀ انتشار روزنامه، مجله و کتاب وسعت بخشید. حدود نیم قرن طول کشید تا ژاپن مرتبۀ چاپ و نشر خود را به سطح فعالیت های دنیای غرب رساند، و در دهۀ ۲۰ سدۀ بیستم توانست بیش از ۱۹ هزار عنوان کتاب منتشر کند که تا آن زمان رقمی بی سابقه در تاریخ نشر ژاپن بود.
به رغم این پیشرفت ها، نشر ژاپن از آفت ها و آسیب های نشر، که در نقاط دیگر هم دیده می شود، مصون نماند. سرقت آثار و چاپ های غیر مجاز در ژاپن هم بود. در سال های واپسین سدۀ ۱۷م و با حمایت حکومتی، صنف ناشران تشکیل شده بود. مدتی طول کشید تا ضوابطی برای فعالیت های این صنف تدوین یافت، از سدۀ ۱۸م به بعد به اجرا گذاشته و به تدریج کامل تر و قانون مندتر شد. سانسور هم برقرار بود، اما آن را دولت و حکومت های محلی اعمال نمی کردند، بلکه به خود صنف ناشران واگذار شده بود. هیاتی از سوی صنف مجوز انتشار کتاب ها را صادر می کرد. این مجوزها پس از تایید حکومتی مشمول مقررات حق نشر(کاپی رایت) قرار می گرفت. با این حال، حق نشر در مفهوم جدید آن در دورۀ میجی شکل گرفت و جا افتاد، به ویژه در باب آثاری که با کلیشه های چوبی تکثیر می شد و جنبه های تصویری داشت.
سدۀ ۱۹ و ۲۰ م و تاثیر رویدادها
در سدۀ ۱۹م که ژاپن خود را از دام سیاست های انزواجویانه، محافظه کارانه و بی توجه به رویدادهای جهانی رها کرد، تحوّلات چشمگیر جوانه زد. مدتی پس از نیمۀ دوم آن سده مرزهای کشور را به روی دنیای خارج گشودند. در دورۀ میجی در منشوری حکومتی که در ۱۸۶۸م صادر شد، از جمله آمده است:« دانش را در سراسر جهان باید جست»، و « رسوم بد گذشته را باید کنار گذاشت»، این به معنای تعامل با جهان و کنار نهادن قید و بندهایی بود که دست و بال ژاپن را برای پیشرفت می بست. چندین هیات عالی رتبه برای بررسی اوضاع به خارج از کشور گسیل شدند. در ۱۸۷۲م، هیاتی بلند پایه به سفری مشاهداتی ـ مطالعاتی به گرد جهان رفتند. شمار بسیاری برای تحصیل به خارج عازم شدند و مشاوران و متخصّصانی را به ژاپن دعوت کردند تا انتقال دانش ها، فّن ها و مهارت ها را شتاب ببخشند. سیاست آموزشی و سامانۀ آموزش همگانی، نرخ باسوادی را به سرعت افزایش داد و به تحوّل در نشر کتاب و نشریات انجامید؛ به رغم آن که مقاومت از جانب جناح ها و گروه هایی در برابر این سیاست شدید بود. به هر تقدیر، سدۀ ۱۹م در شرایطی پایان یافت که ژاپن از انزوای تاریخی بیرون آمده و در مسیر تحوّل و پیشرفت گام نهاده بود.
در سدۀ ۲۰م ژاپن عرصۀ رویدادهایی متناقض شد که مصیبت بارترین معضلات را هم از پی داشت. ثروت و فقر در کنار هم در حال رشد بود، قدرت متمرکز به گونه ای دست به دست می گشت که عده ای را به افلاک برمی کشید و عدۀ دیگری را به قعر مغاک فرو می برد. جنگ سالاران که قدرت را به دست می گرفتند، سیاست های توسعه طلبانه را دنبال می کردند و کشور را به ورطۀ جنگ و تجاوز به سرزمین های همسایگان و برخورد با جهان می کشاندند. همین جنگ سالاران و صاحبان آزمند صنایع و ثروت بودند که ژاپن را در جنگ جهانی اول(۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۸م) گرفتار جنگ کردند. پس از پایان یافتن جنگ، بحران اقتصادی و بیکاری دهۀ ۱۹۲۰م با ناآرامی های اجتماعی همراه شد. ملی گرایی افراطی به سودای پاسخ گفتن به معضلات ژاپن، به اتخاذ سیاست های توسعه طلبانۀ تازه ای انجامید و ژاپن به جبهۀ متحد ایتالیای فاشیست و آلمان نازیست پیوست و در جنگ جهانی دوم(۱۹۳۹ ـ ۱۹۴۵م) در کنار آن ها قرار گرفت. چشمان کژبین جنگ سالاران و توسعه طلبان زمانی به روی واقعیت باز شد که هولناک ترین فاجعۀ انسانی با بمباران هسته ای روی داد و زندگی مردمی بی گناه فدای سیاست های نابخردانه و بلندپروازی های مرگ آفرین جنگ طلبان کوته بین شد.
اما انفجار بمب های هسته ای در عین حال بمباران داوری، تصمیم گیری و ارادۀ حاکم بر جامعه برای برخاستن از خاکستر، و احیای کشور از دست رفته هم بود. ژاپن پس از پایان یافتن جنگ به سیاست های بلند مدت و پایدارِ بازسازی، نوسازی، احیای ارزش های مردم سالارانه، حکومت قانون، آزادی های مدنی، و داد و ستد با جهان روی آورد. در مدت کوتاهی به جمع کشورهای پیشرفته و به سرعت در حال رشد پیوست. این ویژگی ها، در همۀ شئون آن کشور، از جمله در نشر، بازتاب داشت که به آن اشاره می شود.
ناشران، پخش گران، کتابفروشان
اکنون شمار ناشران ژاپنی بیش از ۳۵۰۰ است که دفتر اصلی بیش از ۷۵ درصد آن ها در کلان شهر توکیوست. شمار کارکنان حدود ۵۰ درصد ناشران کم تر از ۱۰ تن است و فقط یک درصد از ناشران ژاپنی بیش از ۱۰۰۰تن عضو دارند. سهم ۳ ناشر بزرگ از بازار نشر، تقریباً از ۳۰ درصد کم تر است. شمار عنوان های منتشر شده در سال های اخیر، به حدود ۸۰ هزار عنوان کتاب در سال رسیده است.
بر اساس برآوردهای موسسۀ پژوهشی برای انتشارات در ژاپن، سرجمع شمار کتابفروشی ها بیش از ۱۴ هزار، یعنی بیش از ۳ برابر سرجمع تعداد ناشران آن کشور است که در مقایسه با رقم کشورهای دیگر، رقم بسیار بالایی است. نسبت میان رقم ناشران و کتابفروشان، هم درخور توجه، و هم نشانه ای از نسبت بهنجار است. شمار کتابفروشان ژاپن از کتابفروشان تک تک کشورهای اروپایی بیش تر است. دو ناشر بزرگ ژاپن: کُدانشا ، که از ۱۹۰۹ م سابقۀ فعالیت دارد و سهم موثری در فرهنگ و جنبه های نگرشی داشته است، به ناشر کمیّت، و ایوانامی شُتِن ، که از ۱۹۱۳م فعالیت خود را آغاز کرده است، به ناشر کیفیّت معروف اند. این دو را در ضمن صحنه گردان اصلی نشر ژاپن لقب داده اند.
سامانۀ پخش گری در ژاپن ویژگی هایی از آن خود دارد. پخش کتاب، که مرکز اصلی آن در توکیوست، در سراسر کشور از چندین مسیر انجام می گیرد، اما مهم ترین مسیر از راه سامانۀ یکجا و عمده خری است. بنا به برآوردها، حدود۷۰ درصد کتاب ها و ۹۰ درصد مجله ها در سراسر ژاپن از راه این سامانه در سراسر کشور پخش می شود. کار نزدیک به ۴۰ شرکت بزرگ، خریدن کتاب های منتشر شده به طور یکجاست. سهم بزرگ ترین این شرکت ها از بازار کتاب نزدیک به ۸۰ درصد است و این میزان از درصد نقش تعیین کنندۀ این شرکت ها را در صنعت نشر ژاپن به خوبی نشان می دهد. همین شرکت ها به این علت در روند نشر آن کشور تعیین کننده اند که وظایف زیر را بر عهده گرفته اند:
۱) مبالغ حاصل از فروش را از کتابفروشی ها می گیرند و به ناشران می پردازند؛
۲) به ناشران پیش پرداخت می دهند؛
۳) فاصلۀ زمانی میان انتشار کتاب و بازگشت سرمایه را پر می کنند که برای ناشران متوسط، کوچک و کم سرمایه جنبۀ حیاتی دارد. بیش تر کتابفروشان متوسط و کوچک به یکی دو تا از شبکه های اصلی پخش گری وابسته اند. در عین حال، مراکزی هم برای پخش در محدوده های ولایتی و محلی وجود دارد که از جنبه های بسیار مهم تقویت نشرهای محلی است. شرکت نیپان ، که سه ناشر بزرگ آن را تاسیس کردند، از عمده خرهای اصلی است.
در همۀ مراکز پررفت و آمد و در بسیارى از فروشگاههاى بزرگ، کتاب هم فروخته مىشود. این نقاط فروش جزو شبکۀ کتابفروشى به شمار نمىآید. کتاب و نشریه (کالاهاى فرهنگى) در کنار سایر اقلام (کالاهاى مصرفى) که مردم روزانه و شبانه از بازار مىخرند، خریده مىشود. در شهرهاى بزرگ از کتابفروشىهاى زنجیرهاى بسیار استقبال کردهاند و شعبهها و شاخههایى از آنها در اطراف و نقاط دورافتادۀ شهرها دایر شده است. فروشگاههاى بزرگِ شبانهروزى در همۀ ساعات شب، مثل روز، روزنامه، مجله و کتابهاى جلد نرم مىفروشند و کتابهاى کودکان هم درمیان آنها به وفور دیده مىشود.
کتابهاى قدیمى، نایاب، کمیاب و دست دوم، بازار گرمى در ژاپن دارد. فروشندگان کتابهاى دست دوم براى خودشان تشکیلات، صنف و مقررات فعالیت دارند و کتابفروشان بسیاری در سراسر ژاپن با آنان به داد و ستد می پردازند. دست دوم فروش ها موظف هستند مقررات مصوب صنف را به دقت مراعات کنند. در عین حال، نظارت بر کار آن ها برقرار است.
شبکۀ کتابفروشىهاى شینکُبُن با شعبههاى فراوان، در بسیارى از شهرهاى ژاپن فعالاست و کتابها را با تخفیف مىفروشد. استقبال از این کتابفروشىها بر کاهش میزان کتاب خوانى در آن کشور تأثیر مثبت گذاشته است. برآورد کردهاند که زنجیرۀ کتابفروشىهاى شینکبن هر سال مبلغ هنگفتی کتاب می فروشد. با این حال، اهل فنّ، ناشران، و ویراستاران نشر از کاهش کتاب خوانی گله مندند، و از این رو، در سیاستگذارىهاى فرهنگى اخیر ژاپن به مسالۀ کاهش کتاب خوانى و رقابت رسانههاى ارتباطى با کتاب توجه شده است. در همین سیاستهاى جدید، شبکۀ امانت کتاب میان کتابخانهها را تا جاى ممکن، به راستی تا جایی که ظرفیت های کتابخانه ها اجازه می دهد، گسترش دادهاند و آن را بیش از پیش کارآمد ساختهاند، به گونهاى که شاید بتوان این عبارت را به کار برد که: با شبکۀ سراسری کتابخانه ها، هرگونه بهانهاى را از دست کتاب خوان ها و کتابنخوان ها در سراسر ژاپن و در همۀ نقاط دوردست و دورافتادۀ این کشورگرفتهاند. این شبکه از تحسین برانگیزترین اقدامات فرهنگی دولتی است که به خوبی درک می کند کتاب خواندن چه فایده هایی برای جامعه دارد و کتاب نخواندن چه زیان هایی به بار می آورد. اگر کسى در ژاپن به راستى اراده کند کتابى را بخواند، مىتواند از راه شبکۀ امانت میان کتابخانهها به آسانى و در کم ترین زمان به آن دست بیابد. سازماندهى خدمات کتابخانهها با این هدف که هر کتابخوان علاقهمندى را، جدا از عقیده، سلیقه، گرایش، مسلک و مذهب، انتخاب و پسندهاى او، به کتاب دلخواهش برساند، یکى از کوششهاى ستودنی در راه اجراى سیاستهاى پایدار و پیگیر فرهنگى براى ترویج کتاب خوانى در میان همۀ قشرهای جامعه در همه جای کشور است.
کتابخانه های ژاپن، به ویژه کتابخانه های عمومی در این میان سهم تاثیرگذاری دارند. آن ها که دریافت کنندگان کتاب های تازه انتشار هستند، از راه ها و به شیوه های تخصّصی خود اطلاع رسانی، و مخاطبانشان را از تازه های کتاب و سایر مواد خواندنی آگاه می کنند.
برنامهریزان ژاپنى، که چند برابر انگلیسىهاى موصوف، حساب دینار و صنار را دارند، خوب پى بردهاند که وقتى کتاب خوانى در جامعهاى کاهش پیدا کند، آن جامعه در زمینههاى دیگر چه هزینههاى کلانى باید بپردازد تا ترمیم آن کمبود آیا صورت بگیرد یا نگیرد. آنها خوب مىدانند که اگر نسلى به کتاب خوانىِ جدّى روى بیاورد، بىدرنگ بر کاهش هزینههاى آموزشى و پژوهشى تأثیر مىگذارد، روى تولید فرهنگى و چه بسا نوآورىهاى علمی ـ فنّى اثر مىنهد و چرخۀآفرینشهاى علمى، ادبى، هنرى و جز آن را شتابان مىکند. برنامهریزان و آیندهنگرانى که چُتکه مىاندازند و هزینهها را در زمینههاى مختلف محاسبه مىکنند، شاید نه از سر فرهنگدوستى و عشق بىشائبه به نسل جوان و کودکان کشورشان، بلکه با حساب دو دو تا چهار تا دریافتهاند که کم ترین هزینه، سالمترین هزینه، کم پِرْتترین هزینه، سرمایهگذارى در تقویت، گسترش و زندهکردن کتابخانهها و شبکۀ مبادلۀ کتاب و همۀ انواع رسانههاى ارتباطى در میان آنهاست. البته در ژاپن امروز، شاید نام رسانهخانه گویاتر از کتابخانه باشد، زیرا تنوع رسانهها و کاربردهاى متفاوت آنها به اندازهاى است که شاید نام کتاب یا نامى که کتابخانه سنّتى را در ذهن تداعى مىکند، ما را به مقصود اصلى کلام نزدیک نکند.
این نکته را هم باید افزود که چون قانون اساسى ژاپن «آزادى بیان، مطبوعات و آزادى ابراز عقیده را در همۀ اشکال آن تضمین مىکند» (اصل ۲۱ همان قانون) ناشران، پخشگران، و کتابفروشان در انتشار و فروش، و کتابخانهها در امانت گرفتن و امانت دادن هرگونه کتابى آزادند، مگر مواردى که به جنبههاى قانون حق نشر، صیانت از کودکان و نوجوانان در برابر هرزهنگارىها و هرزهنمایىها، و حمایت از اقلیتهاى مذهبى، قومى، و عقیدتى در برابر تهاجم گروه های تندرو و متعدى به قلمروها و حقوق دیگران مربوط مىشود. قانونهایى که در ۱۹۷۱، ۱۹۹۹ و ۲۰۰۳م در حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان و صیانت از آنان در برابر سودجویىها به تصویب رسید، مرز آزادى بیان و انتشار و خواندن را تحکیم کرده است. شاید سوءاستفاده از آزادىهاى قانونى در ژاپن از جامعههاى پیشرفتۀ دیگر کم تر نباشد. آمارهاى مقایسهاى تخلفها و جرایم کوچک و بزرگ در این زمینه مىتواند ملاک داورى قرار بگیرد، اما تناسب میان آزادىها، صراحت، شفافیّت، و در عین حال قاطعیّت قانونهاى حاکم بر نشر و آزادىهاى مربوط به کتاب را در ژاپن مىتوان بهوضوح حس کرد.
از دیگر ویژگی های نشر ژاپن
مناسبات خانوادگی در نشر از ویژگی های نشر ژاپن است. در میان ناشران ژاپنی خاندان ها و خانواده هایی هستند که سنت ناشری را به نسل های پس از خود انتقال داده اند و اکنون نیز نشر خود را خانوادگی اداره می کنند. از اختصاصات دیگر، تاثیرپذیری از نگرش و فلسفۀ ژاپنی و تاکید بر منافع جمعی است. دست کم در میان شماری درخور توجه از ناشران، کار فرهنگی و ارائۀ خدمت به جامعه بر منافع فردی اولویّت دارد. نشر، سود فعالیت های خود را می برد، اما ارزش های فرهنگی ژاپن همیشه فدای این سود نمی شود. روحیۀ جمعی و مشارکت اجتماعی چشمگیری که ژاپنی ها در ماجرای زلزله و سونامی مارس ۲۰۱۱ و آسیب های فراوان و تشعشعات هسته ای از خود بروز دادند، همکاری و مساعدت اجتماعی را در بالاترین سطح به نمایش گذاشتند. رفتار ملّی آن ها ارزش هایی را آشکار ساخت که هنوز هم در سنّت فرهنگی جامعۀ ژاپن حفظ شده است. در عرصۀ نشر هم جلوه هایی از این روحیۀ جمعی دیده شده است و دیده می شود.
اتحادیۀ ناشران ژاپن و تاثیرهای آن
این اتحادیه با راهبردی که در پیش گرفت و اقدامات اش، که به آن ها اشاره خواهد شد، بر مسیر نشر ژاپن تاثیرهای تعیین کننده گذاشت. اتحادیه با ۳۰۷ عضو در ۱۹۵۷م/ ۱۳۳۶ش تشکیل شد، یعنى فقط یک سال پیش از تشکیل اتحادیۀ ناشران و کتابفروشان تهران. در همان سال شعبه های خود را در اُساکا و کیوتو، دو شهر بزرگ دیگر ژاپن تاسیس کرد. سال بعد به اتحادیۀ بین المللی ناشران پیوست که مقر اصلی آن در سویس است. در ۱۹۵۸م نشریه ای هفتگی انتشار داد و کوشید سطح آن را به مرتبۀ نشریههاى اتحادیههاى معروف و باسابقه کشورهاى دیگر جهان ارتقا دهد. سال بعد از آن کمیته ای به منظور ترویج کتاب خوانی تشکیل داد، چون به خوبی دریافته بود که ستونْ پایۀ نشر، مخاطب / خواننده است و نشر هرچه به تقویت این ستون بیش تر بکوشد، بنیۀ خود را از چند جنبه تقویت کرده است. در۱۹۶۴م خدماتی در زمینۀ حق نشر، و سال بعد همکاری با وزارت آموزش ژاپن را آغاز کرد. پیوستن به روند نشر بینالمللى و جهانى، بدون مراعات حقوق ناشران دیگر کشورها، امکانپذیر نبود و نیست. از این رو، اتحادیه گروههاى تخصصى حقوقى را تشکیل داد. تراکم تجربه در زمینۀ مدیریت و حسابداری موسسه های انتشاراتی به حدی رسیده بود که از ۱۹۶۶م توانستند از راه گروه های مشورتی این تجربه ها را در اختیار ناشران ژاپنی قرار دهند، به ویژه به ناشرانی که به رهنمود نیاز داشتند، یا برای مسائل و مشکلاتشان راه حل می خواستند. در ۱۹۶۷م کارنامۀ ده سالۀ اتحادیۀ ناشران ژاپن و سال بعد جدول گاه شمار صد سالۀ انتشارات ژاپن تدوین و منشر شد. با این دو اثر، آیینۀ تحولات نشر ژاپن، که از نیمۀ دوم سدۀ ۱۹م سرعت اش بیش تر شده، و سپس نقشی که اتحادیۀ ناشران در سال های اخیر بر عهده گرفته بود، در اختیار همگان قرار گرفت.
حدود ۱۰ سال پس از تأسیس، چند نشریه انتشار دادند که یکی از آن ها حاوى اطلاعات کتابهاى منتشر شده، یا به اصطلاح فنّى، فهرست گذشتهنگر / واپسنگر، و نشریۀ دیگر حاوى اطلاعات کتابهاى در دست انتشار و آتى ناشران ژاپن، به اصطلاح فهرست آیندهنگر، بود. به ویژه این فهرست به نویسندگان، مترجمان و پژوهشگران، و نیز بازارشناسان، بازاریابان کمک مىکرد. در ۱۹۷۶م بیستمین کنگرۀ اتحادیۀ بین المللی ناشران در ژاپن برگزار شد، نمادی از ورود آن کشور به عرصۀ نشر بین المللی. اتحادیه در ۱۹۷۷م فهرست کتاب های ژاپنی موجود در بازار را انتشار داد. در ۱۹۸۴م نخستین نمایشگاه کتاب را برپا کرد و در ۱۹۸۷م کارنامۀ ۳۰ سالۀ خود را عرضه داشت.
تلاش مهم دیگر اتحادیۀ ناشران ژاپن در زمینۀ برنامههاى آموزشى و خودآموزى بود. دورههایى که اتحادیه براى ناشران عضو برگزار کرد، سطح دانش فنّى آنها را به سرعت بالا برد و نشر ژاپن را در مدتى کوتاه با نشر کشورهایى مانند آلمان، فرانسه و انگلستان همپا کرد. تا سال های نخستین دهۀ ۱۹۹۰م هیچ جنبۀ مهمی از نشر ملّی و بین المللی باقی نمانده بود که اتحادیۀ ناشران ژاپن برای آن کارگروه ویژه، برنامه، دورۀ آموزشی و باز آموزی و فعالیت های لازم دیگر را نداشته باشد، تا آن که تحولات الکترونیکی تقریباً در نیمۀ دهۀ ۱۹۹۰م آغاز شد، ضربه ای ناگهانی و پیش بینی نشده بر نشر ژاپن وارد آمد، و چند سالی طول کشید تا سازگاری با تحولات صورت بگیرد که به آن اشاره خواهد شد.
پس از تحولات الکترونیک، با ایجاد گروههاى بررسى و فنّى، تغییر موقعیت را به سرعت درک کرد و خود را براى پذیرش تغییرهایی که دستاوردهای الکترونیکی در نشر ایجاد می کند، آماده ساخت. زمانشناسى و واکنش بجا و به موقع از ویژگىهاى بارز این اتحادیه در میان اتحادیههاى ناشران جهان است. اتحادیه خیلی زود به پیامدهای ورود الکترونیک به نشر توجه کرد. در ۱۹۹۱م واحدی برای حقوق تکثیر آثار تشکیل داد، در ۱۹۹۴م به اتحادیۀ ناشران آسیا و اقیانوسیه پیوست، و در ۱۹۹۷م اطلاع رسانی اینترنتی خود را آغاز کرد. در۱۹۹۸م میزبان چهارمین سمپوزیوم بین المللی حق نشر، و در ۱۹۹۹م برگزار کنندۀ سمپوزیوم مشترک با چین در بارۀ حق نشر بود. در ۲۰۰۳م برنامۀ تازه ای برای فروش کتاب با تخفیف ارائه داد و سال بعد متمم قانون حق نشر را تدوین و منتشر کرد. در ۲۰۰۵م به فعالیت تازه ای در زمینۀ فرهنگ ادبی دست زد و چند سال بعد با افزایش محسوسی در شمار اعضا و گسترش چشمگیر فعالیت های خود، در کنار بزرگ ترین و فعال ترین اتحادیه های ناشران جهان قرار گرفت. اکنون با مراجعه به وبگاه این اتحادیه می توان از همۀ فعالیت ها و برنامه های داخلی و خارجی اتحادیه ای صنفی آگاه شد که به دانش های فنّی روز در حوزۀ خود مجهز شده است، روند نشر را در کشور خود و نیز در سراسر جهان صنعتی با دقت زیر نظر دارد، و متناسب با هرگونه تحوّلی که بر نشر تاثیر بگذارد، در حدّ مقدورات اش واکنش پویا نشان می دهد.
مشکلات نشر ژاپن
نشر ژاپن در دهۀ ۱۹۶۰ م دورۀ رشد چشمگیری را از سر گذراند. در دورۀ افزایش ناگهانی بهای نفت در دهۀ ۱۹۷۰م این رشد کاهش یافت. در دهۀ ۱۹۸۰م نتوانست به سطح رشد دو دهۀ پیش خود دست بیابد. در دهۀ ۱۹۹۰م کاهش شدت گرفت و فروش کتاب بیش از ۳۰ درصد و نشریات بیش از ۴۰ درصد پایین آمد. علت این افول دو چیز بود: روندهای اقتصادی و پدیدۀ تازه ای که در ژاپنی به آن «مُجی ـ باناره » می گویند، به معنای پرواز از کلام کتبی. این ضربه، ناشی از انقلاب الکترونیکی و ورود به عصر اینترنت بود. ژاپن پس از آن که فنّ آوری خود را در این زمینه گسترش داد، توانست در مدت کوتاهی به یکی از تولید کنندگان دستگاه ها و تجهیزات الکترونیکی تبدیل شود. منحنی نشر، به هر دو معنای الکترونیکی و کاغذی، از سال های نخستین سدۀ ۲۱م، رو به صعود گذاشت.
تحولات الکترونیک
رسانههاى الکترونیکى در ژاپن، همچنان که در دیگر کشورهاى جهان، رقیب جدّى کتاب است. آمارها نشان مىدهد که جوانها کم تر از ۲۰ – ۳۰ سال پیش کتاب مىخوانند و به خواندن داستان نیز کم تر علاقه نشان مىدهند، حال آنکه بخش عمدهاى از رونق نشر از انتشار داستانهاى بلند و کوتاه است. ناشران متوسط ژاپنى معمولاً سعى مىکنند مجلهاى هم منتشر کنند. مجله، هم وسیلهاى براى کسب درآمد مستمر است و هم ابزارى براى تبلیغ کتاب و معرفى نویسندگان و مقاصد دیگر.
در ۱۹۸۶م واژه نامه ای ژاپنی روی سی دی منتشر شد که نخستین گام در استفاده از رسانه ای دیگر جز کتاب کاغذی بود. ان ئی سی نخستین دستگاه کتاب خوان دیجیتال در جهان را ژاپنیها در ۱۹۹۳م عرضه کردند. شبکۀ محدود کتاب الکترونیکی در ۱۹۹۹م به راه افتاد. لیبلی سونی در ۲۰۰۴م ساخته شد که می گویند دستگاه کتاب خوان کیندل از روی آن ساخته شده است. کتاب خوان الکترونیکی سونی و پاناسونیک در ۲۰۰۴م تولید و عرضه شدند. شبکۀ رایانهاى فروش کتاب پیش از ۲۰۰۰م کار خود را آغاز کرد. همانطور که اتحادیۀ ناشران بررسی و برآورد کرده بود، این شبکه جاى خود را در بازار کتاب زود باز کرد و مدتى نگذشت که حدود ۶ درصد کتابهاى منتشر شده از راه همین شبکه فروش رفت. این شبکه بر روشهاى بازاریابى کتاب تأثیر گذاشت و در عین حال عامل برانگیزانندۀ تغییرهاى عمدهاى در پخشگرى شد. براى مثال، مشخصات ۶۰۰,۰۰۰ عنوان کتاب موجود در بازار ژاپن در همین شبکه موجود است و کسانى که بخواهند، مىتوانند از راه اینترنت سفارش بدهند. آمارها نشان مىدهد فروش از این راه در حال افزایش است و به همین سبب اتحادیۀ ناشران ژاپن واقعیت الکترونیکى را واقع بینانه شناخته است و براى فروش الکترونیکى کتابهاى اعضاى خود هیچ راهى را ناپیموده برجای نگذاشته است. امکاناتى به وجود آمده است که سفارش دهنده مىتواند کتاب درخواستی خود را دَرِ منزل تحویل بگیرد و هزینۀ آن را الکترونیکى بپردازد. هم اکنون رقابت در زمینۀ ایجاد سامانههاى جدیدترى براى پخش و فروش رایانهاى ادامه دارد و شرکتهاى متعددى با سرمایههاى کلان در این عرصه فعال شدهاند. سفارش پیش از انتشار،که می تواند نقطۀ اتکایی برای ناشر باشد، در برنامۀ کار همۀ شرکت های فروش رایانه ای کتاب است. اگر ناشرى بتواند شمارگان آثارش را بر پایۀ سفارشهاى پیش از انتشار تعیین کند و اثر منتشر شده را با پست یا پیک به دست درخواست کننده برساند و این روش براى مدتى ادامه بیابد، تحوّل دیگرى در نشر آغاز خواهد شد. احتمال می رود مناسب ترین الگویی که ژاپن به آن دست بیابد، بر نشر الکترونیکی سایر نقاط جهان هم تاثیر بگذارد. اتحادیۀ ناشران ژاپن در این زمینه هم برنامۀ مطالعاتی و گروه کارویژه دارد.
در کنار این ها، به فعالیت مستقل، و در عین حال مرتبط اتحادیۀ نشر الکترونیکی ژاپن باید اشاره کرد که از ۱۹۸۶م آغاز به کار کرده است. اعضای آن شرکت ها و سازمان هایی هستند، که با توجه به آیندۀ این نشر با اتحادیه همکاری می کنند، از جمله موسسه های انتشاراتی و چاپخانه ها. این اتحادیه برای همۀ شاخه های فعالیت کارگروه ویژه تشکیل داده است، به پژوهش و بررسی می پردازد، استاندارد سازی می کند، بانی برگزاری انواع نشست های تخصصی است، به طور متوسط سالی ۸۰ نشست و ۳۰ سمینار برگزار می کند، با نهادهای بسیاری مبادلۀ اطلاعات و تجربه دارد، و از اتحادیه هایی است که به ویژه به نوآوری و طرح اندیشه ها و پیشنهادهای جدید میدان می دهد. این اتحادیه خود را به روزآمدترین اطلاعات در زمینۀ نشر الکترونیکی مجهز کرده است و هم اکنون مرجعی قابل اتکا برای ناشران الکترونیکی آن کشور به شمار می آید.
شرکتهاى تازهاى هم تأسیس شدهاند که کار آنها تولید محتوا و انتقال و اتصال اطلاعات از راه شبکهها و پایگاههاى دادهها در مؤسسههاى انتشاراتى است. هدف اصلى فعالیت آن ها این است که بتوان با رسانه های کوچک کم وزنِ کم حجم، کتابخانۀ سیّار، یا انبوهی از اطلاعات، را هر جا لازم است با خود حمل کرد، یا به مجموعههاى دیگرى متصّل شد و دسترسى داشت.
در این میان مشکلات خط ژاپنى و محدودیت کاربُرد زبان ژاپنى را نباید از نظر دور داشت. نشر الکترونیکی ژاپن از چند سال پیش می کوشد راه حل فنّی و مناسب این گونه مشکلات را بیابد. کشورهای دیگری هم که با مشکل سازگاری خط خود با دستگاه های الکترونیکی رو به رو هستند، به تلاش های ژاپن در این زمینه برای غلبه کردن بر دشواری ها توجه دارند. تجربۀ ژاپن در این خصوص هم می تواند بر نشر الکترونیکی کشورهای دیگری که از خط لاتینی استفاده نمی کنند، تاثیر بگذارد.
سخنی در پایان
ژاپن در سال های اخیر توانست جایگاه آلمان را در عرصۀ نشر بین المللی از آن خود کند و در صف نخست بزرگ ترین کشورهای جهان قرار بگیرد. چین پس از دورۀ جهش بزرگ خود، در عرصۀ نشر هم پیشتاز شد، ژاپن و بزرگ ترین کشورهای ناشر جهان را پشت سر نهاد و مقام دومین کشور تولید کنندۀ کتاب را در دنیا، پس از آمریکا، از آن خود کرد. رقابت میان صف نخست ناشران جهانی به شدت جریان دارد. توان علم و فنّی این کشورها، پشتوانۀ نوآوری ها و راه گشایی آن هاست. ژاپن تا چه حدّ می تواند به جایگاه برتری دست بیابد؟ این پرسشی است که موضوع کند و کاو متخصّصان و کسانی است که به مطالعۀ تطبیقی در این زمینه می پردازند. ژاپن، چه به جایگاه برتری در عرصۀ نشر دست بیابد، چه نیابد، تجربه ها، راه یابی ها، تلاش ها، ابتکارها، نوآوری ها، برنامه های همکاری، حمایت های سنجیدۀ دولتی، شیوه های انتقال دانش و تجربه، نحوۀ آموختن از سراسر جهان و سازگار گردن آموخته ها با نیازها و ویژگی های جامعۀ خود، میدان دادن به نیروهای جوان، بازکردن راه برای راه گشایان، و خلاصه همۀ تکاپوهایش در راه چیره شدن بر مسائل و مشکلات، پر از نکته و الهام بخش است، و نیز ویژگی های هویّتی و برقراری موازنه میان اقتصاد و فرهنگ، دو حوزه ای که نشر در سراسر جهان، در همۀ کشورها، با کش مکش میان آن دو دست به گریبان اند. کشوری که بتواند میان منافع اقتصادی و هدف ها و ارزش های فرهنگی در عرصۀ نشر موازنه برقرار کند، کاری کرده است کارستان. بررسی ویژگی های این موازنه در ژاپن می تواند یکی از برنامه های پژوهشی مساعد برای سیاست های فرهنگی و انتشاراتی کشور باشد.
تهران، تابستان ۱۳۹۶
منابع
ـ مشاهدات مستقیم شخصی.
ـ پاسخ های چند سازمان پژوهشی نشر و انتشاراتی ژاپنی به شماری پرسش در بارۀ جنبه هایی از نشر ژاپن.
– Andressen, Curtis A. , A short history of Japan: from
samurai to Sony, Crows Nest(Australia), 2002.
–Beasley, W.G. , The Modern History of Japan, New
York, St. Martin’s Press, 1981.
– Henshall, Kenneth G. , A history of Japan : from
stone age to superpower, New York, St. Martin’s
Press ۱۹۹۹.
– Gordon, Andrew, A modern history of Japan: from
Tokugawa times to the present, Oxford
University Press, 2003.
– Jansen, Marius B., The making of modern Japan ,
Harvard University Press, ۲۰۰۲.
– “Japan”, in: Encyclopedias Americana; Britanica;
Columbia; Encarta: World Book.
– An Introduction to Publishing in Japan 2014-2015,
Tokyo, JBPA, 2016.
– An Introduction to Publishing in Japan 2017-2018,
Tokyo, JBPA, 2017.
– Kodansha Encyclopedia of Japan, Tokyo, Kodansha
Ltd. 1983.
– Large, Stephen S., Emperor of the Rising Sun,
Tokyo,Kodansha International, 1997.
– Najita, Tetsuo, Conflict in Modern Japan, the
Neglected Tradition . Princeton, Princeton
University Press, 1982.
– Umegaki, Michio. After the Restoration, New York,
NY University Press, 1988.
– Westney, D. Eleanor, Imitation and Innovation: The
Transfer of Western Organization Pattern to
Meiji Japan, Cambridge, Harvard University
Press, 1987.
– Yamamura, Kozo(ed.), The Cambridge History of
Japan, Cambridge University Press, 2008.
وبگاه ها:
Agency for Cultural Affairs
www.bunka.go.jp
The Antiquarian Booksellers Association of Japan
www.abaj.gr.jp
Association for E-publishing Business Solution
(AEBS)
www.aebs.or.jp
International Research Center for Japanese Studies
http://www.nichibun.ac.jp/
Japan Book Publishers Association
www.jbpa.or.jp
Japan Booksellers Federation
www.n-shoten.co.jp
Japan Council for Promotion of Book Reading
www.dokusyo.or.jp
Japan Electronic Publishing Association
www.jepa.or.jp
Japan Library Association
www.jla.or.jp
Japan Publications Trading Co
www.jptco.co.jp
Japan Publishing Industry Foundation for Culture
www.jpic.or.jp
The Japan Society of Publishing Studies
www.shuppan.jp
Publishers’ Association for Cultural Exchange
www.pace.or.jp
The Research Institute for Publications, The All
Japan Magazine and Book Publisher’s and
Editor’s Association
www.ajpea.or.jp
United Publishers Services
منبع: ایرانشهر امروز
