قواعد نوشتن هایکو

سید آیت حسینی- دانشجوی علوم زبان و اطلاعات دانشگاه توکیو:

نوشتن هایکو هرچند ظاهراً ساده به نظر می‌رسد، اما قواعد و اصول بسیاری برای آن برشمرده اند. به قول رابرت فراست شاعر آمریکایی: « شعر و شاعری بدون قواعد، مثل تنیس بازی کردن بدون تور است». قواعد، تا جایی که دست و پای شاعر را نبندند و در اختیار او باشند بد نیستند. باشو گفته است: « قواعد را بیاموز و از یاد ببر». پس به عقیده او نیز نخست باید تمام قواعد را یاد گرفت.
در اینجا تعدادی از قواعد سنتی و جدید نوشتن هایکو در زبان‌ ژاپنی و زبان‌های اروپایی را می‌خوانیم. بدون شک رعایت تمام آنها در یک اثر امکان‌پذیر نیست. زیرا حتی برخی از آنها با هم سازگاری ندارند. بهترین حالت این است که از میان آنها، قواعد خود را برگزینیم و به کار بندیم  و اگر زمانی در هایکو‌های خود به تکرار رسیدیم، قواعد جدید‌ی را اعمال کنیم. خواندن آثار بزرگان و تمرین، همیشه بهترین راه تسلط بر قواعد است.

۱- همیشه تعداد هجاهای هایکوی خود را بشمارید.

2- هفده هجا را در یک سطر بنویسید.

3- هفده هجا را در سه سطر بنویسید.

4- هفده هجا را در سه بند به ترتیب پنج، هفت و پنج هجایی بنویسید. (قالب استاندارد ژاپنی)

5- هفده یا کمتر از هفده هجا را در سه بند به ترتیب کوتاه، بلند و کوتاه بنویسید. (قالب رایج در زبان­های اروپایی)

6- باید بتوان همه هایکو را با یک نفس  خواند.

7- از فصل­‌وا‍‍ژه‌­ها (کلماتی که به فصل خاصی از سال ارجاع می­‌دهند) استفاده کنید.

8- در پایان بند اول یا دوم ( اما نه هردو) سکوت قرار دهید.

9-هرگز اجازه ندهید که سه بند هایکوی شما پشت سر هم، یک جمله کامل تشکیل دهند.

10- ترتیبی دهید که رابطه یا تقابل بندهای اول و دوم، تنها پس از خواندن بند سوم مشخص شود.

11- همیشه از زمان حال استفاده کنید و در مورد اینجا و اکنون بنویسید.

12- استفاده از اسامی خاص و ضمایر شخصی را تا حد ممکن محدود کنید.

13- تا جای ممکن از وجه استمراری استفاده نکنید.

14- بد نیست اگر دو بند از سه بند شما (اول و دوم) ساختار نحوی یکسان داشته باشند.

15- در مورد ترتیب تصاویری که هر یک از بندها به دست می­‌دهند فکر کنید. مثلاً ابتدا یک منظره از دور، بعد بخشی از آن منظره از نزدیک­تر و در نهایت یک کلوزآپ.

16- لُب مطلب را برای بند آخر نگه دارید.

17- سعی کنید بند اول تا جای ممکن جذاب و گیرا باشد.

18- همیشه فقط در مورد چیزهای روزمره ومعمولی، با روشی معمولی و با زبانی معمولی بنویسید.

19- به مطالعه ذن بپردازید و بگذارید هایکوی شما مصداق روش بی­‌کلام تصویرسازی باشد.

20- ادیان و فلسفه­‌های مختلف را مطالعه کنید و بگذارید اثر آنها در پس‌­زمینه هایکوی شما بازتاب یابد.

21- تنها از تصاویر عینی استفاده کنید.

22- سعی کنید به سطوح چندگانه از معنا دست یابید. سطوح بیرونی شامل تصاویر عادی و در سطوح عمیق­‌تر، فلسفه حیات و جهان­‌بینی شما.

23- از تصاویری استفاده کنید که برانگیزاننده انزوای خودخواسته و فقر داوطلبانه باشند. (سابی در فرهنگ ژاپنی)

24- از تصاویری استفاده کنید که برانگیزاننده نوستالژی رمانتیک باشند. (وابی در فرهنگ ژاپنی)

25- تضادها را بیابید و در هایکوی خود به تصویر بکشید.

26- از جناس و بازی با کلمات استفاده کنید.

27- در مورد چیزهای ناممکن به شکلی معمولی صحبت کنید.

28- از تصاویر تداعی­‌گر معانی متعالی استفاده کنید ( از جنگ و جنایت ومسائل جنسی صحبت نکنید)

29- تنها از تصاویر مربوط به طبیعت استفاده کنید. ( از اشاره مستقیم به مسائل انسانی خودداری کنید)

30- عواطف انسانی را با اشاره به جنبه‌­های مختلف طبیعت تداعی کنید.

31- از هرگونه اشاره مستقیم به خود در هایکو پرهیزکنید.

32- استفاده از علائم سجاوندی (نقطه، ویرگول، خط تیره و …) در هایکو مانعی ندارد.

33- گاهی برای ایجاد ایهام از آوردن علائم سجاوندی خودداری کنید.

34- قواعد نگارشی زبان خود را به طور کامل رعایت کنید.

35- از آوردن قافیه پرهیز کنید.

36- از به کار بردن اوزان غیر­هجایی (مانند وزن­های عروضی فارسی) خودداری کنید.

37- از واج­‌آرایی (تکرار منظم آواهای مشابه در یک بند) استفاده کنید. (مثل تکرار [چ] در مصرع «سرو چمان من چرا میل چمن نمی­کند…» از حافظ)

38- از آواهای کلمات برای انعکاس احساسات خود استفاده کنید.

39- همیشه هایکوی خود را به یک اسم ختم کنید.

40- از هر الهام و شهود آنی به عنوان نقطه آغازی برای خلق یک هایکو استفاده کنید.

41- از آوردن فعل­های زیاد خودداری کنید.
42- هر جا که توانستید حروف اضافه را حذف کنید. (حروفی مانند: از، در، به، با، میان، روی و …)

43- قیدها را حذف کنید.

44- برای هر اسم، بیش از یک معرف ( توصیف کننده­‌هایی مانند صفات و …) نیاورید.

45- با هایکوی خود مانند شعر برخورد کنید. هایکو جمله زیبای روی کارت­‌پستال نیست.

46- هر هایکویی را که به ذهنتان رسید بنویسید. حتی بدترینشان را. زیرا می­‌توانند الهام‌­بخش آثاربهتر بعدی باشند.

پی‌نوشت:

این نوشتار در سال 1385 توسط سید آیت حسینی نوشته شده و تا کنون در چندین پایگاه اینترنتی مختلف [گاهی به صورت ناقص] نقل شده است. در اینجا این مطلب پس از مختصری اصلاح و ویرایش آورده شده است.