قواعد نوشتن هایکو

سید آیت حسینی- دانشجوی علوم زبان و اطلاعات دانشگاه توکیو:

نوشتن هايكو هرچند ظاهراً ساده به نظر می‌رسد، اما قواعد و اصول بسياری برای آن برشمرده اند. به قول رابرت فراست شاعر آمريكايی: « شعر و شاعری بدون قواعد، مثل تنيس بازی كردن بدون تور است». قواعد، تا جايي كه دست و پای شاعر را نبندند و در اختيار او باشند بد نيستند. باشو گفته است: « قواعد را بياموز و از ياد ببر». پس به عقيده او نیز نخست بايد تمام قواعد را ياد گرفت.
در اينجا تعدادی از قواعد سنتی و جديد نوشتن هايكو در زبان‌ ژاپني و زبان‌های اروپايی را می‌خوانيم. بدون شك رعايت تمام آنها در يك اثر امكان‌پذير نيست. زيرا حتی برخی از آنها با هم سازگاری ندارند. بهترين حالت اين است كه از ميان آنها، قواعد خود را برگزينيم و به كار بندیم  و اگر زماني در هايكو‌های خود به تكرار رسيديم، قواعد جديد‌ی را اعمال كنيم. خواندن آثار بزرگان و تمرين، هميشه بهترين راه تسلط بر قواعد است.

۱- هميشه تعداد هجاهای هايكوی خود را بشماريد.

2- هفده هجا را در يك سطر بنويسيد.

3- هفده هجا را در سه سطر بنويسيد.

4- هفده هجا را در سه بند به ترتيب پنج، هفت و پنج هجايی بنويسيد. (قالب استاندارد ژاپنی)

5- هفده يا كمتر از هفده هجا را در سه بند به ترتيب كوتاه، بلند و كوتاه بنويسيد. (قالب رايج در زبان­های اروپايی)

6- بايد بتوان همه هايكو را با يک نفس  خواند.

7- از فصل­‌وا‍‍ژه‌­ها (كلماتي كه به فصل خاصي از سال ارجاع می­‌دهند) استفاده كنيد.

8- در پايان بند اول يا دوم ( اما نه هردو) سكوت قرار دهيد.

9-هرگز اجازه ندهيد كه سه بند هايكوی شما پشت سر هم، يک جمله كامل تشكيل دهند.

10- ترتيبی دهيد كه رابطه يا تقابل بندهای اول و دوم، تنها پس از خواندن بند سوم مشخص شود.

11- هميشه از زمان حال استفاده كنيد و در مورد اينجا و اكنون بنويسيد.

12- استفاده از اسامی خاص و ضماير شخصی را تا حد ممكن محدود كنيد.

13- تا جای ممكن از وجه استمراری استفاده نكنيد.

14- بد نيست اگر دو بند از سه بند شما (اول و دوم) ساختار نحوی يكسان داشته باشند.

15- در مورد ترتيب تصاويری كه هر يك از بندها به دست می­‌دهند فكر كنيد. مثلاً ابتدا يك منظره از دور، بعد بخشی از آن منظره از نزديك­تر و در نهايت يك كلوزآپ.

16- لُب مطلب را برای بند آخر نگه داريد.

17- سعی كنيد بند اول تا جای ممكن جذاب و گيرا باشد.

18- هميشه فقط در مورد چيزهای روزمره ومعمولی، با روشی معمولی و با زبانی معمولی بنويسيد.

19- به مطالعه ذن بپردازيد و بگذاريد هايكوی شما مصداق روش بی­‌كلام تصويرسازی باشد.

20- اديان و فلسفه­‌های مختلف را مطالعه كنيد و بگذاريد اثر آنها در پس‌­زمينه هايكوی شما بازتاب يابد.

21- تنها از تصاوير عينی استفاده كنيد.

22- سعی كنيد به سطوح چندگانه از معنا دست يابيد. سطوح بيرونی شامل تصاوير عادی و در سطوح عميق­‌تر، فلسفه حيات و جهان­‌بينی شما.

23- از تصاويری استفاده كنيد كه برانگيزاننده انزوای خودخواسته و فقر داوطلبانه باشند. (سابی در فرهنگ ژاپنی)

24- از تصاويری استفاده كنيد كه برانگيزاننده نوستالژی رمانتيك باشند. (وابی در فرهنگ ژاپنی)

25- تضادها را بيابيد و در هايكوی خود به تصوير بكشيد.

26- از جناس و بازی با كلمات استفاده كنيد.

27- در مورد چيزهای ناممكن به شكلی معمولی صحبت كنيد.

28- از تصاوير تداعی­‌گر معاني متعالی استفاده كنيد ( از جنگ و جنايت ومسائل جنسی صحبت نكنيد)

29- تنها از تصاوير مربوط به طبيعت استفاده كنيد. ( از اشاره مستقيم به مسائل انسانی خودداری كنيد)

30- عواطف انسانی را با اشاره به جنبه‌­های مختلف طبيعت تداعی كنيد.

31- از هرگونه اشاره مستقيم به خود در هايكو پرهیزكنيد.

32- استفاده از علائم سجاوندی (نقطه، ويرگول، خط تيره و …) در هايكو مانعی ندارد.

33- گاهي برای ايجاد ايهام از آوردن علائم سجاوندی خودداری كنيد.

34- قواعد نگارشی زبان خود را به طور كامل رعايت كنيد.

35- از آوردن قافيه پرهيز كنيد.

36- از به کار بردن اوزان غير­هجايی (مانند وزن­های عروضی فارسی) خودداری كنيد.

37- از واج­‌آرايی (تكرار منظم آواهای مشابه در يك بند) استفاده كنيد. (مثل تكرار [چ] در مصرع «سرو چمان من چرا ميل چمن نمي­كند…» از حافظ)

38- از آواهای كلمات برای انعكاس احساسات خود استفاده كنيد.

39- هميشه هايكوی خود را به يك اسم ختم كنيد.

40- از هر الهام و شهود آنی به عنوان نقطه آغازی برای خلق يك هايكو استفاده كنيد.

41- از آوردن فعل­های زياد خودداری كنيد.
42- هر جا كه توانستيد حروف اضافه را حذف كنيد. (حروفی مانند: از، در، به، با، ميان، روی و …)

43- قيدها را حذف كنيد.

44- برای هر اسم، بيش از يك معرف ( توصيف كننده­‌هايی مانند صفات و …) نياوريد.

45- با هايكوی خود مانند شعر برخورد كنيد. هايكو جمله زيبای روی كارت­‌پستال نيست.

46- هر هايكويی را كه به ذهنتان رسيد بنويسيد. حتی بدترينشان را. زيرا می­‌توانند الهام‌­بخش آثاربهتر بعدی باشند.

پی‌نوشت:

اين نوشتار در سال 1385 توسط سید آیت حسینی نوشته شده و تا کنون در چندین پایگاه اينترنتی مختلف [گاهی به صورت ناقص] نقل شده است. در اينجا اين مطلب پس از مختصری اصلاح و ويرايش آورده شده است.