فرم محترمانه و نقش آن در زبان ژاپنی

بهنام جاهدزاده؛ مدرس زبان ژاپنی دانشگاه تهران*:

تقریبا با اطمینان می شود گفت فرم محترمانه زبان که دربیشتر زبان های موجود بشری وجود دارد.

این نکته ناشی از سلسله مراتب اجتماعی بین افراد جامعه در زبان به وجود آمده است و مطالعه آنها می تواند علاوه بر اینکه بر دانش زبانی ما بیفزاید، نوع ارتباطات انسانی و ساختار پیچیدۀ سلسله مراتب اجتماعی را نیز برای ما روشن سازد.

فرم محترمانه در زبان ژاپنی یکی از پیچیده ترین و در عین حال پیشرفته ترین نوع فرم های زبان احترام و سلسله مراتب در بین زبان های موجود دنیا شناخته می شود. سلسله مراتب موجود در جامعه ژاپن افراد را ملزم به رعایت زبان محترمانه در موقعیت های مختلف می کند. کسانی که طرز استفاده از این فرم زبان را خوب بلد باشند، آدمی  مؤدب و پایبند اصول اخلاقی و عرفی جامعه به حساب می آیند. بر عکس کسانی که این توانایی را ندارند یا در استفاده از آن کوتاهی می کنند، ناآگاه به اخلاقیات و یا بی ادب شمرده می شوند.چه بسا همین امر باعث موفقیت یا ناکامی افراد شوند.

از این جهت، فراگیری و به کار بستن صحیح آن  یکی از مهمترین و درعین حال مشکل ترین بخش یادگیری زبان ژاپنی برای غیر ژاپنی هاست. با این حال، تنها یادگیران زبان ژاپنی نیستند که در به کار بردن فرم محترمانه مشکل دارند. خود ژاپنی ها نیز در استفاده صحیح و به جا از آن هر از گاهی دچار مشکل می شوند و مجبور می شوند به کتاب ها ، لغت نامه ها و مرجع ها مراجعه کرده مشکل خود را رفع نمایند. بیشتر کتاب های راهنمای استفاده صحیح از فرم محترمانه، نه برای خارجی هایی که زبان ژاپنی می آموزند، بلکه برای خود ژاپنی ها نوشته می شوند.

با توجه به نقش و جایگاه مهم فرم محترمانه زبان ژاپنی در مناسبات ،ارتباطات و تعاملات اجتماعی، و همچنین نقش مهم دستوری که فرم محترمانه در داخل جمله های زبان ایفا می کند، یادگیران زبان ژاپنی ملزم به یادگیری صحیح و به کار بستن آن در زبان ژاپنی هستند. اما واقعیت آن است که این قسمت از زبان ژاپنی آن چنان که باید مورد تاکید و تکیه قرار نمی گیرد و نسبت به جایگاه دستوری که در زبان ژاپنی ایفا می کنند توضیحات و اطلاعات کافی به زبان فارسی وجود ندارد تا در اختیار یادگیران زبان قرار گیرد.

نکات ذکر شده در بالا انگیزه ای شد تا نگارنده به نگارش این مقاله بپردازد. در این مقاله نخست به مراتب فرم محترمانه در زبان ژاپنی اشاره کرده، سپس به نقش دستوری که فرم احترام در جمله ژاپنی ایفا می کند اشاره کرده وتوصیه هایی برای درک بهتر و استفاده صحیح از فرم محترمانه ارایه خواهم کرد.

اشکال عمدۀ زبان محترمانه×

(Kenjou go) 1- کن جو گو

(Sonkei go)2- « سون که گو»

(Teinei go) 3- ته نه گو

علاوه بر این سه شکل کلی زبان محترمانه، در تقسیمات دیگر به دو نوع فرعی دیگر آن نـیز اشـاره می کنند.

(Teichou go) 5- “ته چو گو”

(Bika go) 6- “بیکا گو”

در ادامه به توضیح تک تک این انواع پرداخته به فرق بین آنها و موارد استفادۀ آنها اشاره می شود.

(Kenjou go) 1- کن جو گو

در موقعیت هایی از این فرم استفاده می شود که مرتبه اجتماعی مخاطب بالاتر از گوینده باشد یا گوینده از کلماتی استفاده کند که به نوعی خود را پایین تر مخاطب قرار داده و بدین ترتیب به مخاطب احترام و ارزش گذاشته باشد. استفاده از این فرم نیاز به شرایطی است. اولاً باید همیشه مخاطبی حضور داشته باشد. دوماً ارزش اجتماعی مخاطب یا بالاتر از گوینده باشد و یا گوینده به عمد ارزش اجتماعی مخاطب را بالا فرض کند. در مورد دوم بیشتر، فروشندگان با مشتریان خود چنین فرض هایی را قائل می شوند. گوینده در صورتی  از این فرم استفاده می کند که به عمل خود و یا افرادی اشاره کند که با گوینده مناسبات فامیلی داشته باشند و یا همکار شغلی گوینده به حساب بیایند.

در فرم «کن جو گو»، فعل ها از فرم معمولی هود به فرم دیگری تبدیل می شوند و بدین صورت معنای پایین گرفتن خود و عرض ارادت به مخاطب برآورده می شود. در فارسی هم عباراتی همطراز با «کن جو گو» و هـم «سـون که گو» ژاپنـی وجود دارد. به عنوان نمـونه به جـای «گفـتن»، استفاده از «عـرض کـردن»، یا « فرمودن» بسته به مرتبه اجتماعی مخاطب مورد نظر. برای نمونه افعالی از «کن جو گو» و«سـون که گو» که دچار تغییرات شده و کلاً به فعل دیگری تبدیل می شوند در جدول زیر آورده می شود.

نمونه های کمی از این موارد در زبان فارسـی استفاده می شـود. مثل «عـرض کردن»به جـای «گفتـن» و«صرف کردن» به جای «خوردن». اما دایره «کن جو گو» در زبان ژاپنی بسیار فراتر از آن چیزی است که در زبان فارسی به کار می رود. در زبان ژاپنی علاوه بر افعالی که این معنا را می رسانند، اسم ها نیز تغییر پیدا می کنند.

مثلاً:

قسمت های تار شده «کن جو گو» از قسمت های دیگر مشخص شده اند. قسمت های سفید یا «ته نه گو» هستند و یا «سون که گو».

انواع روش های ساخت «سون که گو»×

1- افزودن «او»به اول فعل بدون «ماس» و آوردن فعل «سورو» یا «ایتاسو» در آخر جمله

مثال:

お話する。 Ohanashi suru.

صحبت کردن.

お持ちいたす。 Omochi itasu.

برداشتن.

2- به کار بردن فعل های مخصوص فرم احترام

(Sonkei go)2- سون که گو

«سون که گو» فرم محترمانه زبان ژاپنی است که برای اعمال و یا اموری که مربوط به مخاطب است مورد استفاده قرار می گیرد. غیر از فعل ها که تبدیل به فرم «سون که گو» می شوند، صفت ها و گاهی اسم ها نیز برای ابراز احترام تغییر پیدا می کنند.

افعال، صفت ها و اسم هایی که «سون که گو» را تشکیل می دهند نیز دارای مراتب و درجات احترام هستند که متناسب با منزلت اجتماعی مخاطب مورد استفاده قرار می گیرند.

در بین اشکال مختلف فعل که وظیفۀ رساندن احترام در زبان ژاپنی را به عهدا دارند، تنها اشکال «سون که گو» صرف می شوند و فرم اصلی خود را از دست نمی دهند. مثل چند مثال زیر:

در زبان فارسی برای همه فعل های جدول بالا حالت محترمانه وجود ندارد.

در مورد شکل محترمانه اسم به عنوان مثال برای معنای «درگذشتن(مردن)» به ترتیب احترام عبارات زیر مورد استفاده قرار می گیرند.

انواع روش های ساخت «سون که گو» به ترتیب درجات احترام بیشتر ×

1- به کار بردن فعل های مخصوص فرم احترام «سـون که گـو»

行く(Iku) →　いらっしゃる (irassharu)

تشریف بردن.

2- افزودن «او» یا «گو» به اول اسم و آوردن فعل «کوداسارو» در آخر جمله

مثال:

ご説明くださる。Gosetumei kudasaru.

توضیح فرمودن.

お電話くださる。Odenwa kudasaru.

تلفن کردن.

لازم به ذکر است که کلماف قرض گرفته شده از زبان های دیگر غیر از زبان چینی، و قیدهای«گی اون گو» و «گی سه گو» که احساسات صداها و وضعیت ها را می رسانند خارج از این قائده هستند و نمی توان با اضافه کردن «او» یا «گو» به اولشان از آن ها فرم احترام ساخت. فرم احترام این کلمات با تغییر فعل آخر جمله ساخته می شود.

3- افزودن «او» به اول فعل بدون «ماس» و «نی نارو» به آخر آن

お読みになる。 Oyomi ni naru.

(لطف کرده) خواندن.

4- صرف فعل

مثال:

行く(Iku) →　行かれる (ikareru).

تشریف بردن.

(Teinei go) 3- ته نه گو

به طور کلی به زبان مؤدبانه ای اطلاق می شود که نه مربوط به گوینده است و نه مخاطب. اسامی و افعالی که با اضافه نمودن «او» یا «گو» به اولشان شکل مودبانه می گیرند. این فرم به طور معمول در مکالمات روزمره بین افراد جامعه مورد استفاده قرار می گیرند و فرقی نمی کند که مخلطب یا گوینده وابسته به چه طبقه اجتماعی باشند.

معمولاً کلماتی که از زبان چینی قرض گرفته شده اند، «گو» می گیرند و کلماتی که ژاپنی هستند «او».

در جدول زیر کلمات با اضافه شدن «او» یا «گو» به اولشان محترمانه شده اند.

در فرم مؤدبانه، افعال با صرف «دس» و یا «ماس» می آیند.

مثال:

この花がきれいです。 Kono hana ga kirei desu. این گل زیباست.

試合がはじまります。 Shiai ga hajimarimasu. بازی شروع می شود.

تفاوت شکل «سون که گو» و «کن جو گو» و « ته نه گو» ×

یک گوینده ممکن است هنگام صحبت کردن هم از شکل محترمانه «سون که گو» هم از «کن جو گو» و هم از «ته نه گو» استفاده کند. با این تفاوت که گوینده اعمال و رفتاری که در حیطه شخصی خود و یا گروه خانوادگی، شغلی و یا گروهی خود قرار دارد و قرار است به آنها اشاره کند باید از«کن جو گو»، و زمانی که اعمال و رفتاری که در حیطه شخصی مخاطب و یا گروه خانوادگی، شغلی و یا گروه اجتماعی مخاطب قرار دارد، فرم «سون که گو» را به کار ببرد. در جامعه ژاپن غیر از امپراطور کسی برای خود فرم احترام «سون که گو» را به کار نمی برد.

نمودار زیر جایگاه استفاده از سه فرم عمده زبان احترام در زبان ژاپنی را به طور کلی نشان می دهد.

هر اندازه موضوع صحبت گوینده به محیط شخصی خود نزدیک باشد، از فرم «کن جو گو»، و هر چه قدر نسبت به محیط شخصی خود دور باشد الزام کمتری در استفاده از فرم « کن جو گو» دارد. همچنین در اشاره به اعمال و رفتار مخاطب، هر چه به محیط شخصی مخاطب نزدیک باشد، گوینده لازم است فرم «سون که گو» را به کار ببرد. برای محیط های بیرونی نیز از «ته نه گو» استفاده می شود.

نقش دستوری فرم محترمانه در جملات ژاپنی×

اشکال محترمانه در زبان ژاپنی علاوه بر آن که احترام را منتقل می کنند، وظیفه نهفته ضمایر شخصی را نیز ایفا می کنند. این وظیفۀ نهفته مخصوصاً می تواند برای زبان آموزان خارجی در درک بهتر جملات کمک کند. به عبارت دیگر افعال زبان ژاپنی به تنهایی ضمایر شخصی به خود نمی گیرند. این مساله زبان آموزان خارجی را که در زبان مادری خود به صرف ضمایر شخصی فعل خو گرفته اند در مواجهه با زبان ژاپنی دچار مشکل می کند. طوری که هم در درک کارکردهای جمله و هم در استفاده از آنها و به خصوص در نقل قول دچار اشتباهات عمده ای می شوند. اگر به زبان آموز تفهیم شود که به عنوان مثال از شکل احترام «کن جو گو» برای اشاره به اعمال و رفتارهایی استفاده می کنیم که مربوط به حیطۀ شخصی خویش است، و یا از «سون که گو» در مواقعی استفاده می کنیم که به افعال و اعمال مخاطب اشاره کنیم، مساله نبود ضمایر شخصی برای زبان اموز تا حدّی مرتفع خواهد شد.

از طرفی با توجه این که در اغلب مواقع ضمایر اسمی از جملات حذف می شوند و همچنین پرهیز زبان ژاپنی از ذکر نماینده ای برای ضمایر اسمی و فعلی در جمله، افعال برای درک نهاد و یا فاعل جملات ژاپنی نقـش عمده ای دارند. به عنوان مثال در جمله زیر بدون اینکه ضمیر اسمی و یا شخصی اورده شود تنها با فعل های «سون که گو» و «کن جو گو»یی که در پایان جمله آورده شده است نهاد یا فعل جمله مشخص می شود.

1-明日うかがいます ashita ukagaimasu

2-明日いらっしゃいます ashita irasshaimasu

行く(iku) فعل جملۀ شماره 1 شکل «کن جو گو» وفعل جملۀ شماره 2 شکل «سون که گو»ی فعل

به معنای رفتن است.

استفاه از شکل «کن جو گو» در جملۀ شمارۀ 1 که برای پایین آوردن جایگاه گوینده به کار برده می شود مشخص می کند که فعل جملۀ اول خود مخاطب است. در جملۀ 2 نیز استفاده از شکل «سون که گو»، شکل احترام به مخاطب و سوم شخص را معین می کند.

توصیه هایی برای درک بهتر و استفاده صحیح از فرم احترام در زبان ژاپنی ×

1- برگزاری کلاس های مخصوص برای آموزش زبان احترام

با توجه به اینکه زبان محترمانه نقش مهمی در تعاملات و مراودات زبان ژاپنی ایفا می کند، لازم است که زبان آموزان به طور صحیح و دقیق فرم محترمانه را فراگیرند. به منظور بالا بردن سطح دانش زبانی زبان آموزان لازم است کلاس های فرم محترمانه به طور جداگانه دایر شود و بر روی آموزش آن تاکید و تکیه لازم صورت گیرد.

همچنین بر روی تفاوت های موجود در فرم احترام زبان فارسی و ژاپنی اشاره شود. تا بدین و سیله آگاهی های زبان آموز در زمینۀ استفاده از آن در زبان افزایش پیدا کند.

بیشتـرین نقشی که یادگیـری دقیـق فـرم محتـرمانـه می تواند در درک بهتر زبان ایفـا کند، نقـش دستـوری آن می تواند باشد. چراکه نقش دستوری جای خالی ضمایر شخصی در زبان ژاپنی را می تواند پر کند. این مساله معضل یاد گیران خارجی است که در زبان مادری خود ضـمایر متعـدد شخصی دارند و در مـواجهه با زبان هایی که فاقد این خصیصه هستند در به کارگرفتن آن ها دچار سر درگمی می شوند.

—————-

*بهنام جاهدزاده، مدرس زبان ژاپنی در گروه ژاپنی دانشکده دانشکده زبان ها و ادبیات خارجی دانشگاه تهران است.