|مرکز مطالعات ژاپن|
|امیرحسین وحدتی|
«سرزمین خورشید» را بیشتر از روی جایگاه کار و تلاش مردمانش و شاید از دنیای الکترونیک آن میشناسیم و بنشناسی فرهنگی این کشور کمتر مابین ایرانیها یا حتی شاید بقیه مردم جهان مرسوم باشد. اما ژاپن دارای طبیعت زیبا و ویرانگری است؛ طبیعتی که گاه در اسرارآمیزی جنگلهای انبوه و کوهستانهای بلند و رودخانههای پرآب آن نمود مییابد و گاه در زمینلرزههای شدید و سیلها و طوفانهای ویرانگر استواییش. گویی فرهنگ را در این سرزمین، طبیعت به سختی احاطه کرده و این به صورتی نمادین، در شکلرولان بارت در کتاب امپراتوری نشانهها این گونه میآورد که: “شهری که از آن سخن میگوییم (توکیو) تناقضی ارزشمند در خود دارد: این شهر، مرکزی دارد، اما این مرکز، تهی است. کل این شهر به گرد مکانی درآنِ واحد ممنوعه و بیتفاوت سازمان یافته است، زیر فضاهای سبز خود پنهان و در پشت پهنههای آبی خود سنگر گرفته است. شهر، اقامتگاه پادشاهی است که هرگز دیده نمیشود، یعنی دقیقتر بگوییم، اقامتگاه کسی است که او را نمیشناسیم. تاکسیها در حرکت روزمره، در رفتار چابک، پرانرژی، یورش برنده خود همچون ترکش یک تیر، تلاش میکنند از این مرکز اجتناب کنند…”2
بیشک تناقض ارزشمندی که بارت به کشف آن رسیده، تنها زمانی از اعتبار و صحتِ “ارزشی” برخوردار است که نگاهِ خسته شهروند شهرهای غربی”در پس” آن باشد. همان شهروندی که سنگینی مراکز شهری اروپایی ـ غربی را که به گفته بارت “همواره آکندهاند” از قدرت، پول، معنویت (کلیسا) و…را… (ص 55)، روی دوش خود حس کرده باشد. آری، تنها این شهروند است که میتواند به کشف تناقضآمیز بارت رسد و “تاج کوتاه”ی را بیابد که “هیچ” مقدسی را پوشانده است”3
به هرحال، فقط به یاری نگرشِ انتقادی و گریزان از سنگینی اقتدار مرکزیت است که یادداشت نسبتا بلند “جعبهها” میتواند شکل بگیرد و نوشته شود:
“...دقیقا ویژگی جعبه ژاپنی در آن است که پیش پا افتاده بودن یک شیء در نسبت عکس با لوکس بودن بستهبندی قرار بگیرد: یک آبنبات، کمیخمیر ترش لوبیا، یک “یادگاری” مبتذل (متاسفانه ژاپن هم میتواند “یادگاریهای توریستی” تولید کند) با شکوه و جلالِ یک جواهر، بستهبندی میشوند. در نهایت به نظر میرسد که نه محتوای جعبه، بلکه خود جعبه، موضوع هدیه است […] آنچه ژاپنیها با تلاشی سرسختانه حمل میکنند، در نهایت چیزی جز نشانههایی توخالی نیست. […] همه شهروندان ممکن است در خیابان، بستهای (نشانهای توخالی) در دست داشته باشند و با تلاش زیاد از آن محافظت کنند و با شتاب جابهجایش کنند، گویی آنچه شکل پایانی گرفته، چارچوب و حلقه توهمزایی که شیء ژاپنی را درون خود ذوب میکند، سرنوشتی جز انتقال عمومی ندارد. غنای شیء و ژرفای معنا تنها به بهای سه مشخصه که به همه اشیای ساخته شده تحمیل میشوند، قابل پشت سر گذاشتن هستند: دقیق بودن، متحرک بودن و خالی بودن”4
ولی در کل کتاب امپراتوری نشانهها و بارت از “ژاپن”ی رونمایی میکند که اثر هنری است که خوانِشِ آن را مدرنیته متاخر غربی ـ فرانسوی امکانپذیر ساخته است. همان مدرنیتهای که به نقد “سلطه” و “اقتدارِ” اروپا غرب محور نشسته است، و مسلما در بسیاری موارد، این کار با استفاده از ادبیات “مارسل پروستی”5 به انجام میرسد؛ که گنجینه ظرایف ادبی فرانسه را به نکویی در کلمات خود آراسته است. و به همین دلیل به هنگام خواندن اثر، با لذتی مضاعف روبهرو میشویم، گویی سر و کارمان با بازتابهای آئینههایی، به غایت هوشمندانه بر یکدیگر و به تصویر درآوردن تاثیرپذیری بیپایان آنهاست.
اما در فرهنگ سرشار از ادب، احساس و احترام ژاپنی؛ احوالپرسی جایگاهی بسیار فراگیر دارد.که در این میان نامهنگاری چشمنوازی میکند که از دیرباز از جمله فرهنگهای رایج و محبوب بوده است؛ به آن اندازه که “کنکو یوشیدا”6 صاحبدل سده چهارده و صاحب اثر دلاویز و سرشار “تسوره ـ زوره ـ گوسا”7 در قطعاتی چند به آن اشاراتی میکند که:
“بامدادی پس از برفریزان زیبا، نامهای به دوستی فرستادم تا پیامی برسانم، اما از برفی که آمده بود هیچ یاد نکردم؛ و او در پاسخم نوشت: چگونه میتوانم به حرف کسی که چنین بیاحساس –که در نامهاش کوچکترین سخنی از برف نبود ـ دل بسپارم.””قطعه31″
اما در قطعهای دیگر از همین کتاب آورده شده که”خوب است نامههایمان را به قلم خود و ساده بنویسیم، هرچند که دست نوشتهمان بد باشد. نویساندن نامه به قلم دیگران به بهانه بدی خطمان زیبنده نیست.””قطعه35”
با اندکی تفکر، نکات ارزشمند بسیاری قابلیت استنتاج از قطعات بالا را دارند که گاه با رعایت همین نکات میتوانیم تاثیر به سزایی بر ذهن خواننده خود بگذاریم؛ و این خود حاکی از ارزش نامه در نزد ژاپنیها از سالهای بسیار دور تاکنون است.
و اما نامه تابستانی یا همان “شوچوُ ـ میمای”8 که از ادوار بسیار قدیم، از گونههای بسیار مرسوم نامه دوستانه در سرزمین آفتاب است، که در اوایل فصل تابستان از بزرگان، اقوام و دوستان دیدار میکنند و احوال آنها را جویا میشوند. مثل همه دیدارهای ژاپنی به طرف مقابل هدیهای میدهند و برای کسانی نیز که در مکانهای دور زندگی میکنند نامه مینویسند، البته گاهی هدیهای را هم همراه نامه ارسال میکنند.
در این نوع نامهنگاری که معمولا در اوایل فصل گرما بر اساس تقویم قدیم ژاپن صورت میگیرد در ابتدای نامه عبارت”شوچوُ ـ بوُ میمای(موشی اَگِه ماس)”9 یعنی (هوا گرم شده است؛ مواظب سلامتی خود باشید) قرار میگیرد اما عبارت”زان شو ـ ئو ـ میمای (موشی اَگِه ماس)”10 در نامهای است که در اواخر تابستان، پس از شروع پاییز برابر تقویم قدیم ژاپن مینویسند که میگوید در بقیه ایام گرما مواظب تندرستی خودتان باشد.
نامه نوشتن در نزد ژاپنیها چنان منزلتی پیدا کرده است که تا مرز تلفن همراه هم پیش رفته آنقدر که حتی اگر این روزها هم سفری به ژاپن داشته باشید، حتما افرادی را که در متروها مشغول نوشتن ایمیل بهوسیله موبایل به دوستان خود هستند را میبینید.
ولی نامه تابستانی که به سبک قدیمی یعنی نوشتن نامه با قلم صورت میگیرد از تلفنهای همراه نیز پیشی گرفته است. به طوری که سالانه اداره پست ژاپن کارت پستالهایی را با انواع و اقسام مختلف با پیام یا بدون پیام چاپ میکند که به روی آنها تصاویری با مفاهیم بسیار متنوع دیده میشود. البته بیشتر مشتریان این قبیل محصولات افراد سنّتپرست، میانسالان و همچنین سالمندان و خانوادههایی که مبادی آداب هستند، میباشند؛ و شاید بیش از یکصد برگ از این کارتها را تهیه میکنند که برای دوستان و آشنایان در مناطق مختلف بفرستند و خاطر نشان کنند که آنها را دوست دارند و به یادشان هستند.
در هفته جهانی نامهنگاری(12 ـ 5 اکتبر/20 ـ 13مهر)هم هر سال اداره پست ژاپن یک دوره تمبر یادگاری تازه انتشار میدهد.
پی نوشت:
1ـ Roland Barthesنویسنده فرانسوی (1915-1980)، او شهرت خود را مدیون آثار ارزندهای است که در زمینه نشانهشناسی و نقد ادبی به وجود آورد. بارت استاد کرسی نشانهشناسی کلژ دو فرانس بود.
2ـ امپراتوری نشانهها ، نوشته رولان بارت، ترجمه ناصر فکوهی، انتشارات نی ، 1383 صفحه58
3ـ همان مدرک
4ـ همان مدرک: امپراتوری نشانهها، صفحههای72،73،74.
5ـ مارسل پروست با نام کامل والنتین لویی ژرژ اوژن مارسل پروست ، زاده10ژوئن1871، درگذشت 18نوامبر1922، نویسنده معاصر فرانسوی است.
6-kenko Yoshida/ 7-Tsure-zure-gusa
البته این کتاب در ایران بیشتر با نام «گلستان ژاپنی» شناخته شده است، شامل243قطعه در موضوعهای گوناگون، به قلم کنکو یوشیدا
8- shochu o mimai/ 9- Shchu o mimai(moshi agemasu)/ 10- Zansho o mimai(moshi agemasu)
::::
این متن پیش از این در ماهنامه دانشمند شماره فروردین 1393 منتشر شده است.
