مرکز مطالعات ژاپن
دکتر سید آیت حسینی
استادیار زبان و ادبیات ژاپنی دانشگاه تهران
اخیراً درباره عنوان کتاب مشهور هاروکی موراکامی بحث جالبی بین اهل کتاب در ایران درگرفته است. معتقدم این‌گونه بحث‌های فنی ترجمه سود بسیاری دارد و می‌تواند به بهبود کیفیت ترجمه آثار ادبی در ایران کمک کند. جناب آقای مهدی غبرایی مترجم توانای کشورمان که آثار و نویسندگان بسیاری را به کتابخوانان ایرانی معرفی کرده‌اند، نام این اثر موراکامی را به «چوب نروژی» ترجمه کرده‌اند، در حالیکه عنوان اصلی اثر به زبان ژاپنی (Noruwei no Mori) دقیقاً به معنی «جنگل نروژی» یا «جنگل‌های نروژ» است. این کتاب پیشتر نیز به فارسی با نام «جنگل نروژی» برگردانده شده بود. بسیاری از افراد آشنا به زبان ژاپنی و همچنین حساب توییتر «مرکز مجازی مطالعات ژاپن»به درستی به این مسأله اشاره کردند و عنوان «چوب نروژی» را برای این داستان نامناسب دانستند.
از سوی دیگر نویسندگان و مترجمان دیگری از این انتخاب چنین دفاع کردند که در حقیقت نام داستان برگرفته از نام ترانه‌ای از گروه بیتلز با نام «Norwegian Wood» است و در متن این ترانه، واژه انگلیسی Woodدر معنی چوب به کار رفته است. از قضا، نام این ترانه را از چند دهه پیش ژاپنی‌ها به اشتباه «جنگل نروژی» ترجمه کرده‌اند و موراکامی که قصد داشته عنوان کتابش نام ترانه بیتلز باشد، چاره‌ای نداشته جز اینکه همین نام را که ژاپنی‌ها از روی اشتباه برای ترانه بیتلز برگزیده بودند روی کتابش بگذارد.
اشاره به ترانه بیتلز اشاره درستی است و در داستان موراکامی نیز بارها به این ترانه اشاره می‌شود. ترانه مذکور «Norwegian Wood (This Bird Has Flown)» نام دارد و واژه Woodدر آن در معنای چوب به کار رفته است. اما مشکل ترجمه عنوان این کتاب به «چوب نروژی» دقیقاً مشکل نگاهی است که همیشه در ترجمه آثار ادبی از زبان واسطه وجود دارد. مترجم در ترجمه از زبان واسطه چون با زبان اصلی (زبان مبدأ) تماس و ارتباطی ندارد، به برداشت، درک و حسی که خواننده‌های اصلی کتاب در زبان مبدأ دارند دسترسی ندارد و کتاب را به گونه‌ای ترجمه می‌کند که گویی به زبان واسطه و برای مخاطبان زبان واسطه نوشته شده است. توجیهاتی از این دست که wood به شکل مفرد معنای چوب می‌دهد و در حالت جمع (woods) در معنای جنگل است از این رو محلی از اعراب ندارند که همه اینها درباره ترجمه نام اثر به زبان انگلیسی قابل طرح است نه درباره نام اصلی کتاب موراکامی. فراموش کردن نام اصلی اثر و اتکا به ترجمه‌های آن به زبان‌های دیگر به تعبیر مولانا مانند نگاه کردن به تصویر ماه در آب به جای تماشای خود ماه است. نباید فراموش کنیم که موراکامی خود نویسنده‌ای دوزبانه است و زیر و بم‌ها و ظرافت‌های زبان انگلیسی و زبان ژاپنی را به خوبی می‌شناسد و معنای ترانه بیتلز را نیز به خوبی می‌داندو این امکان را نیز داشته تا هر نام دیگری برای اثرش برگزیند یا حتی از نام انگلیسی ترانه استفاده کند (که در زبان ژاپنی دور از ذهن نیست). اما تعمداً واژه جنگل را در عنوان می‌آورد تا کاربرد استعاری مفهوم جنگل را در این داستان برجسته کند. مفهوم جنگل در این کتاب نقش بسیار برجسته و پررنگی دارد و در حقیقت موراکامی با انتخاب این عنوان عامدانه و هوشمندانه هم به ترانه اشاره می‌کند و هم جنگلی تاریک با درختان سربه فلک کشیده را برای خواننده خود تداعی می‌کند. حتی در اغلب طرح جلدهای این کتاب و پوسترهایی که برای فیلم سینمایی اقتباس شده از این کتاب طراحی شده‌اند تصاویر جنگل و درختزار را می‌بینیم. حال سوال آنجاست که مترجم ایرانی در این موقعیت چه باید بکند؟
الف) آیا باید به جای معنای فعلی واژه‌ها به دنبال ریشه‌شناسی (etymology) آنها باشد و تلاش خود را صرف ترجمه دقیق نام ترانه‌ای انگلیسی کند که در کتاب به آن اشاره می‌شود و در حقیقت معادلی را برگزیند که برای خوانندگان زبان واسطه (انگلیسی) عنوانی ملموس‌تر است؟
ب) یا به اصل اثر مراجعه کند و توجه کند که نویسنده در زبان اصلی چه نوشته و خواننده زبان اصلی با خواندن آن چه درک و حسی پیدا می‌کند و چه تصویری در ذهنش ساخته می‌شود. بعد در زبان فارسی معادلی را برگزیند که تا جای ممکن همان حس و درک را به خواننده فارسی‌زبان بدهد که خواننده ژاپنی‌زبان با خواندن متن اصلی پیدا می‌کند؟
راه حلی که آقای غبرایی برگزیده‌اند راه حل الف و راه حلی که ما در ترجمه ادبی درست می‌پنداریم راه حل ب است. تشخیص بهتر بودن هر یک از این دو راه را به خوانندگان و مخاطبان واگذار می‌کنیم.موراکامی که خود مترجم است و به ترجمه آثارش به زبان انگلیسی توجه ویژه دارد، همان‌طور که بارها در مصاحبه‌هایش گفته، نامی را برای اثرش انتخاب می‌کند که پس از ترجمه به انگلیسی خوش‌آهنگ و جذاب باشد(Rubin, 2002)[1]. بی‌شک بهترین ترجمه نام اثر به انگلیسی«Norwegian Wood» است، چرا که نام آهنگی مشهور را برای خواننده انگلیسی‌زبان تداعی می‌کند و برایش جذابیت دارد. اما پرسش مهم آن است که عنوان این ترانه آن هم به شکل «چوب نروژی» چقدر برای خواننده نسل امروز فارسی‌زبان آشنا است و چقدر او را به یاد ترانه بیتلز یا هر چیز دیگری می‌اندازد؟ البته اگر عنوان «چوب نروژی» عنوانی جاافتاده و شناخته شده برای فارسی‌زبانان بود و آنها را به یاد ترانه خاصی می‌انداخت، انتخاب مترجم می‌توانست قابل دفاع باشد.
جستجو در منابع انگلیسی اینترنتی نیز می‌تواند معنای عنوان کتاب را برای ما روشن‌تر سازد. در صفحه ویکی‌پدیای انگلیسی[۲] مدخل «Norwegian Wood (novel)» آمده است: «mori در عنوان ژاپنی کتاب در زبان انگلیسی wood به معنای جنگل معنی می‌دهد و نه wood به معنای چوب، هرچند متن ترانه [بیتلز] مشخصاً به چوب اشاره دارد. صحنه‌ها و مناظر جنگلی اهمیت زیادی در این داستان دارند.»
در پایان، به ترفندهایی که مترجمان دیگر زبان‌ها برای ترجمه نام این اثر اندیشیده‌اند اشاره می‌کنیم. این داستان به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده است که در اغلب آنها، بر خلاف انگلیسی، واژه‌ای مبهم و دوپهلو مانند wood وجود ندارد. پس مترجمان این زبان‌ها که بسیاری از آنها از مترجمان بزرگ و مطرح بوده‌اند چه تدبیری اندیشیده‌اند؟ در ترجمه نام این اثر به سایر زبان‌ها سه رویکرد متمایز را می‌بینیم.
۱) ترجمه نام اثر به «جنگل نروژی»
۲) استفاده از نام انگلیسی اثر (احتمالاً برای تداعی نام ترانه بیتلز)
۳) انتخاب نامی کاملاً متفاوت برای اثر (احتمالاً برای گریز از ابهام موجود)
احتمالاً موردی را نیابیم که مترجمی در دنیا نام اثر را به «چوب نروژی» ترجمه کرده باشد و در حقیقت به جای ترجمه نام اثر موراکامی، عنوان ترانه بیتلز را به فارسی برگردانده باشد و روی کتاب گذاشته باشد. ترجمه نام کتاب به برخی زبان‌ها از این قرارند:
- روسی: Норвежскийлес (جنگل نروژی)
- عربی: الغابهالنروجیه (جنگل نروژی)
- چینی: 挪威的森林 (جنگل نروژی)
- آذربایجانی: Norveçmeşəsi (جنگل نروژی)
- مجاری: Norvégerdő (جنگل نروژی)
- آلمانی: NaokosLächeln (خنده نائوکو)
- فرانسوی: La Ballade de l’impossible (تصنیف ناممکن)
- اسپانیایی: Tokio blues (بلوز توکیو)
به طور خلاصه، هرچند «چوب نروژی» برای عنوان ترانه بیتلز ترجمه دقیقی است، اما برای عنوان کتاب موراکامی ترجمه‌ای مناسب و گویا نیست. این نام از سویی خواننده ایرانی را به یاد چیزی نمی‌اندازد و از سوی دیگر اثری از مفهوم بااهمیت جنگل در آن نیست. پیشنهاد من برای ترجمه عنوان این اثر آن است که نام کتاب به «جنگل نروژی»برگردانده شود، بعد در همان صفحه نخست،پاراگراف دوم رمان که راوی به پخش شدن صدای آهنگ گروه بیتلز از بلندگوهای هواپیما اشاره می‌کند، مترجم در پانوشت توضیح دهد که این ترانه در ژاپن با نام «جنگل نروژی» شناخته می‌شود و بدین ترتیب هم از ترجمه اشتباه عنوان جلوگیری شود و به کاربرد استعاری مفهوم جنگل در داستان خللی وارد نشود هم به نام آهنگ نیز به درستی اشاره شود.
[۱]Rubin, Jay.Haruki Murakami and the Music of Words . London: Harvill, 2002.
[۲]https://en.wikipedia.org/wiki/Norwegian_Wood_(novel)
منبع: روزنامه ایران / ۲۰ آذر ۹۶
