گاگاکو، موسیقی سنتی ژاپن

مرکز مطالعات ژاپن/

نویسنده: ملیکا خدابین

استاد: دکتر آیت حسینی

تاریخچه:

موسیقی گاگاکو[۱] قدیمی ترین موسیقی آیینی جهان است؛ سابقه‌ی این موسیقی به قرن پنجم میلادی و اواخر دوره ی کوفون برمی گردد. گمان بر این است که این سبک موسیقی از طریق شبه جزیره کره به ژاپن آمده است؛ بدین شکل که پس از مرگ امپراطور اینگیو امپراطور شیلا گروهی نوازنده را به ژاپن می‌فرستد تا برای آرامش روح امپراطور در مقبره اش موسیقی اجرا کنند و موسیقی گاگاکو فعلی ریشه در موسیقی اجرایی آنها دارد.

موسیقی گاگاکو به شکل فعلی از قرن هفتم میلادی در ژاپن پدیدار شد و به حدی در میان اشراف ژاپن محبوبیت یافت که طبق متون گنجی و پیلو مهارت نوازندگی سازهای مرتبط با این مراسم فضیلت محسوب می‌شد. در کتاب گنجی شخصیت اصلی داستان، شاهزاده گنجی، در نوازندگی ساز کوتو مهارت دارد.

نمایش:

گاگاکو همانند کاگورا[۱]، یاماتو-اوتا[۲]، کومه-اوتا[۳] معمولا همراه با رقص به نمایش در می‌آید و رقص آن می‌تواند به شکل گروهی یا انفرادی باشد. رقص از قرن هشتم میلادی همراه این نمایش شد اما الزامی برای وجود آن در این نمایش نیست. گاگاکو می تواند به صورت بدون رقص (کانگن[۴]) یا همراه با رقص (بوگاکو[۵]) باشد.

برخی ریشه این رقص را به رقص آمه نو اوزومه[۱]، خدای رقص و موسیقی، برمی‌گردانند. زمانی که آماتراسو[۲]، جده خاندان امپراطوری ژاپن و خدای خورشید، خودش را در غار زندانی کرد، آمه نو اوزومه جلوی خدایان دیگر شروع به رقصیدن کرد تا توجه و کنجکاوی آماتراسو را جلب کند. چون آمه نو اوزومه نیمه برهنه بود و لباس هایی هم که داشت کم مانده بود که بیوفتد، خدایان به رقص او خندیدند. آماتراسو که بخاطر صدای خنده کنجکاو شده بود از غار بیرون آمد و خورشید به جهان بازگشت.

از قرن هشتم میلادی تا دوران اصلاحات شیوه نوازندگی و رقص این مراسم به صورت سینه به سینه و نسل اندر نسل به گروه جوانانِ وابسته به خاندان امپراطوری منتقل می‌شد. از سال ۷۰۱ پس از میلاد سازوکار رسمی برای برگزاری نمایش گاگاگو به وجود آمد و امور مربوط به آن به وزارت رقص [۳]محول شد. دوره هیان را دوران اعطلای رقص بوگاکو می دانند. در این دوران بوگاکو به حدی محبوبیت یافت که نه‌تنها رقصنده های حرفه‌ای وزارت‌رقص، که درباریان و اشراف هم در مراسم‌های هانامی[۴] و تسوکیمی[۵] این رقص را اجرا می کردند.

اجرای بوگاکو برای هزار‌و‌دویست سال تا پایان جنگ جهانی دوم در انحصار خاندان دربار بود، به شکلی که افراد عادی حق یادگیری آن را نداشتند. این رقص به شکلی نمایشی صحنه‌های رزم و لحظه‌های مهم تاریخی و فرهنگی برای دربار امپراطوری ژاپن را به تصویر می کشد و حرکات پیوسته، آرام، تکرار شونده، و زمین محور دارد.

بوگاکو برپایه ریشه جغرافیایی حرکاتش به چهار سبک توگاکو[۱]، رین‌یوگاکو[۲]، بوکّای‌گاکو[۳]، کوماگاکو تقسیم می شود. توگاکو ریشه چینی دارد اما از آنجایی که این شیوه رقص به طور کامل در چین از میان رفته‌است، آن‌را رقصی ژاپنی می دانند؛ سونومای ریشه در آسیای مرکزی و جنوبی دارد؛ بوکّای‌گاکو ریشه مغلی دارد؛ و کوماگاکو ریشه در شبه جزیره کره دارد. به دو سبک اول رقص های چپ و به دو سبک دوم رقص راست می گویند. اگر دو سبک همزمان روی صحنه اجرا شود به آن تاگای‌مای[۴] می‌گویند.

بوگاکو برپایه سرعت حرکات به سه سبک هیرامای[۵]، بونومای[۶]، و هاشیری‌مای[۷] تقسیم می‌شود. هیرامای رقصی آهسته است و در گروه های چهار یا شش نفره با صورت های بدون نقاب اجرا می شود. بونومای از هیرامای سریع تر است و به شکل گروهی اجرا می شود. حرکات بونومای همان حرکات رزمی است که به شکلی نمایشی در آمده است و رقصنده ها ابزاری شبیه به سلاح های جنگی در دست می گیرند. هاشیری مای یک رقص انفرادی و سریع ترین رقص بوگاکو است.

در هنگام اجرای بوگاکو رنگ و ظاهر سازها به سبک رقص بستگی دارد. اگر رقص چپ (توگاکو، رین‌یوگاکو) اجرا شود، رنگ سازها قرمز و طلایی با نشان هایی از اژدها خواهد‌بود. اگر رقص راست (کوماگاکو، بوکّای‌گاکو) اجرا شود، رنگ سازها سبز، مشکی و نقره ای با نشان ققنوس خواهد‌بود. همین رنگ و نشان ها در لباس رقصنده های این دو گروه رقص هم به کار گرفته می‌شود.

رقص های راست بیشتر محتوای رزمی با ایده گرفتن از حرکات جنگی سامورایی‌ها را دارد و حرکات آنها محکم و زمخت است. رقص های چپ برپایه حرکات شخصیت‌های افسانه ای است و حرکاتی نرم و باوقار برای نشان دادن جلال و شکوه را دارد.

پوشش:

به پوشش رقصنده های سبک بوگاکو شامل ریوتو[۱]، ساشینوکی[۲]، بوگاکومن[۳]، و شیتاگاسانه[۴] است. ریوتو یا زره جنگی یک بالاپوش شومیز مانند جلوبسته است که تا روی زانو می آید. شیتاگاسانه لباس زیرپوش ریوتو است. ساشینوکی یکی از انواع شلوارهای ژاپنی[۵] است که پایین پاچه آن جمع شده و به مچ می چسبد.  بوگاکومن نقاب‌هایی است که رقصنده ها به صورت خود می زنند.

موسیقی:

موسیقی گاگاکو یا موسیقی باشکوه یک موسیقی مخصوص اشراف و نزدیکان وفادار به امپراطور بوده و در فضای عمومی به اجرا درنمی‌آمده، برای همین موسیقی عامه پسندی نبوده‌است. دوران طلایی این موسیقی از قرن دهم تا دوازدهم میلادی بود؛ از قرن دوازده تا میانه قرن نوزدهم رو به روز از اهمیت گاگاکو کاسته می شد تا اینکه از نیمه دوم قرن نوزده میلادی دوباره اهمیت پیدا کرد.

موسیقی گاگاکو اغلب مونوفونیک[۱] است یعنی حالت هارمونیک با ریتم های تکرارشونده ندارد اما الزامی برای نداشتن ریتم و تکرار در آن نیست و می تواند هارمونی داشته باشد. در گذشته قطعه های موسیقی گاگاکو به صورت سینه به سینه منتقل می شد و نت نویسی برای آن وجود نداشت اما بعد از دوران اصلاحات نت‌های قطعه‌های موسیقی گاگاکو با سبک نت نویسی غربی مکتوب شدند.‌ تمام سازهایی که برای اجرای این موسیقی استفاده می شوند ژاپنی هستند. سازها به سه گروه بادی، کوبه‌ای، و زهی تقسیم می شوند.

سازهای بادی مورد استفاده در گاگاکو عبارتند از: شو[۲]، هیچیریکی[۳]، کومابوئه[۴]، ریوتکی[۵]، کاگورا‌بوئه[۶]

ساز های کوبه ای مورد استفاده در گاگاکو عبارتند از: گاگاکو تایکو[۷]، کاکّو[۸]، ‌تسوزومی[۹]، شوکو[۱۰]

سازهای زهی مورد استفاده در گاگاکو عبارتند از: کوتو[۱۱]، بیوا[۱۲]

شو:

شو یک ساز بادی چوبی و هم خانواده ساز چِنگ[۱] چینی که در دوران نارا ابداع شد. این ساز صدای بم و قوی دارد و از نی‌های بامبو‌های جوان درست می‌شود. به دلیل اینکه دو لبه ساز شبیه به بال های ققنوس است به آن ساز ققنوس هم می گویند. به نسخه بزرگ این ساز، یو گفته می‌شود.

هیچیریکی:

هیچیریکی یک ساز بادی ژاپنی است. جنس این ساز از بامبو است. بیشتر در هنگام اجرای بوگاکوهای چپ نواخته می‌شود. بجز گاگاکو این ساز را برای مراسم‌های عروسی مذهب شینتو هم می‌نوازند.

کومابوئه:

این ساز هم مانند هیچیریکی از جنس بامبو است اما از بخاطر طول بیشتری که دارد صدای تیزتر و شوکه کننده تری دارد، برای همین بیشتر در نمایش های سبک راست که محتوای رزمی و زخمت تری داری استفاده می شود.

ریوتکی:

ریوتکی یک ساز با بدنه دولایه است. لایه زیرین آن بامبو و روی آن چوب گیلاس یا لایه نازک چوب های دیگر است. این ساز صدای بمی دارد تا حدی که صدای آن را شبیه به صدای غرش اژدها دانسته و به آن ساز اژدها می گویند. این ساز در نمایش های سبک هیرامای و بونومای استفاده می‌شود.

کاگورابوئه:

کاگورابوئه یک ساز بادی از جنس بامبو است. آواهای تند با صدهای ریز را می توان با این ساز نواخت برای همین کاربرد اصلی آنها در نمایش های رزمی راست بونومای و هاشیری‌مای است.

گاگاکو تایکو:

گاگاکو تایکو یکی از انواع طبل های ژاپنی یا تایکو است که با چوب درخت گیلاس و پوست حیوانات بومی ساخته می شود. این ساز صدای ملایم و دلنشینی دارد و بیشتر برای رقص های چپ استفاده می شود.

کاکّو:

ساز کاکّو یک ساز کوبه ای دو سویه است که صدای بمی دارد. این ساز شباهت زیادی به ساز جیگو[۱] چینی دارد. کاربرد این ساز هم در نمایش های راست و هم در نمایش های چپ است.

‌تسوزومی:

یک ساز با ریشه کره ای است که برای نشان دادن حالت جنگی و رزم در نمایش های سبک کوماگاکو استفاده می شود.

شوکو:

شوکو یک ساز کوبه ای ژاپنی است که از تحول ساز کانه[۱] که در معابد بودایی استفاده می‌شود به‌وجود آمده‌است. این ساز علاوه‌بر کابردی که در اجراهای چپ گاگاکو دارد در معابد بودایی هم نواخته می‌شود.

کوتو:

ساز کوتو ساز ملی ژاپن است و در قرن هفتم یا هشتم برای اولینبار میلادی ساخته شده است. در ابتدای امر این ساز ۱۲ تار داشت که بعدها به ۱۳ تار افزایش پیدا کرد و درحال حاضر ۱۷ تار دارد که می تواند طیف وسیعی از آواها را تولید کند. این ساز شباهت زیادی به قانون ایرانی و گوجنگ[۱] چینی دارد.جنس آن از درخت شاهزاده‌خانم است که به شکل طبیعی در زیست بوم شرق آسیا وجود دارد.

بیوا:

ساز بیوا از طریق آسیای مرکزی و چین به ایران رسید و از تحول ساز پیپا[۱] چینی که خود از تحول بربط ایرانی به وجود آمده است ساخته شده است. این ساز با کمک زخمه نواخته می شود و آوای ملایم و آرامش بخشی دارد. این ساز علاوه بر کاربرد در مراسم گاگاکو برای داستان سرایی هم استفاده می شود.

گاگاکو و اِماکی:

مراسم گاگاکو در نقاشی ها و خاطره نویسی های اشراف ژاپنی ثبت می شده است. یکی از روش های ثبت مراسم های رسمی مثل گاگاکو ثبت آنها در اِماکی[۱] ها بود. اِماکی طومارهایی از تصاویر یا متون یا هردو آنها هستند که رویداد یا داستانی را روایت می کنند. معروف ترین اِماکی جهان افسانه گنجی است.

اِماکی های زیادی برای نشان دادن شیوه مراسم گاگاکو نقاشی شده است که مجموعه ای از آنها در کتاب طومار‌های مصور دربار ژاپن گرداوری و چاپ شده است.

 

فهرست منابع:

Jonas, Gerald, (1998), Dancing: The Pleasure, Power, and Art of Movement, Harry N. Abrams

W.Hughes, David, (2008), The Ashgate Research Companion to Japanese Music, Ashgate

http://www.aisf.or.jp/

https://study.com/

http://iha-gagaku.com/

https://www.kunaicho.go.jp/

https://www.jonathanahill.com/

[۱]絵巻 (Emaki)

[۱]琵琶 (Pipa)

[۱]古箏(Gu Zheng)

[۱]鉦 (Kane)

[۱]羯鼓(Jeigo)

[۱]笙 (Cheng) یا (Sheng)

[۱] monophonic

[۲]笙 (Shou)

[۳]篳篥 (Hichiriki)

[۴]高麗笛 (Komabue)

[۵]龍笛 (Ryuteki)

[۶]神楽笛(Kagurabue)

[۷]雅楽太鼓 (Gagaku taiko)

[۸]羯鼓 (Kakko)

[۹]鼓 (Tsudzumi)

[۱۰]鉦鼓 (Shoko)

[۱۱]箏(koto)

[۱۲]琵琶 (Biwa)

[۱]利裲 (Ryoto)

[۲]指貫 (Sashinuki)

[۳]舞楽面 (Bugakumen)

[۴]下襲(Shita gasane)

[۵]袴 (Hakama)

[۱]唐楽 (Togaku)

[۲]林邑楽 (Rin-yuugaku)

[۳]渤海楽 (Bokkaigaku)

[۴]互舞 (Tagaimai)

[۵]平舞 (Hiramai)

[۶]武舞 (Bu-no-mai)

[۷]走舞 (Hashirimai)

[۱] 天鈿女命 (Ame-no-uzume-no-mikoto)

[۲]天照 (Amaterasu)

[۳]雅楽寮 (Gagaku ryou)

[۴] 花見 (Hanami)

[۵]月見 (Tsukimi) یا お月見(O-Tsukimi)

[۱] 神楽 (Kagura)

[۲] 大和歌(Yamato-Uta)

[۳] 久米歌 (Kume-Uta)

[۴] 管弦 (Kangen)

[۵] 舞楽 (Bugaku)

[۱] 雅楽 (Gagaku)